Whenever you put a man on the Supreme Court
he ceases to be your friend.
O’zbekiston Respublikasida
hokimiyatlarning bo’linishi tamoyiliga asoslangan va to’la mustaqil uchinchi
hokimiyat – sud hokimiyati mavjud. Mamlakatimizning sud tizimi odil sudlov
prinsiplariga asoslanib faoliyat yuritadi. Odil sudlov prinsiplari deganda, sud
ishlarini yuritishning eng muhim xususiyatlarini, xarakterini
mazmun-mohiyatini, tashkil etilishi tartibini belgilovchi huquqiy qoidalarni
tushunmog’imiz kerak[2].
Shu jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Sudi ham qonuniylik, odil
sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi, sudyalarning mustaqilligi,
ularning faqat qonunga bo’ysunishi, barcha shaxslarning qonun va sud oldida
tengligi, sudlarda ishlarning oshkora ko’rilishi, sud ishlari yuritiladigan
til, sud himoyasida bo’lish huquqini ta’minlash, aybsizlik prezumpsiyasi kabi
prinsiplar asosida faoliyat yuritadi. Bu konstitutsiyaviy prinsiplar nafaqat
Konstitutsiyamizda, balki “Sudlar to’g’risida”gi Qonunda ham mustahkamlab
qo’yilgan. Oliy sudning respublika sud-huquq tizimidagi ahamiyati uning
konstitutsiyaviy maqomi, vakolatlari va vazifalarida namoyon bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy
Sudi fuqarolik, jinoiy, iqtisodiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida
sud hokimiyatining eng yuqori instansiyasi hisoblanadi, bu norma
Konstitutsiyamizning 110-moddasida mustahkamlab qo’yilgan. Uning qabul
qiladigan hujjatlari butun O’zbekiston Respublikasi hududida ijro etilishi
majburiy sanaladi. U chiqargan hujjat o’zgarmasdir. O’zbekiston Respublikasi
Oliy sudi faoliyati Konstitutsiyamizga asoslangan holda “Sudlar to’g’risida”gi
Qonuni (2000-yil 14-dekabr) bilan tartibga solinadi. Ushbu qonunning 13-moddasi
2-qismiga ko’ra Oliy sud “… Qoraqalpog’iston Respublikasi oliy
sudlari, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning
sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega”[3].
Oliy sudning bundagi o’rni uning keng va ko’plab vakolatlari bilan bog’liq.
Boshqacha aytganda, Oliy sudning sud tizimidagi ahamiyati u bajaradigan ko’plab
vazifalar bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, umumiy yurisdiksiya sudlari sudloviga
taalluqli bo’lgan ishlarni bajarishda umumiy yurisdiksiya sudlari vazifasini
bajaradi, ya’ni u umumiy yurisdiksiya sudlari ko’rayotgan ishlarni mazmunan
ko’rib chiqishi mumkin. Buning uchun qo’yiladigan talab jinoyat, xo'jalik yoki
fuqarolik ishi juda murakkab va chigal bo’lishidir[4].
Shu bilan birga aynan Oliy sud biror fuqarolik ishini bir suddan olib
boshqasiga o’tkazishga haqli. Yana bir muhim jihati shundaki, Oliy sud o’zi
qabul qilgan qarorni ikkinchi instansiya sudi sifatida ko’rib chiqa oladi.
Buning uchun protest bildirish huquqiga ega bo’lgan shaxslarning istagi ham
zarur bo’ladi. Bunaqa vaziyatda ish yo apellatsiya, yoki kassatsiya tartibida
ko’rilishi belgilab qo’yilgan.
Ikkinchi vazifasi bo’lmish
o’zidan quyi turuvchi umumiy yurisdiksiya sudlarining sudlov faoliyati ustidan
nazorat olib borish ham Oliy sudning mavqe’yini ko’rsatib beradi. Bu nazoratdan
ko’zlangan maqsad umumiy yurisdiksiya sudlari faoliyati davomida yo’l
qo’yadigan xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etishdan iborat bo’ladi.
Shubhasiz, bu borada Oliy sud qonun doirasida protsessual shakllarda harakat
qilishi lozim. Shu bilan birga Oliy sud “… Plenum tushuntirishlari
sudlar tomonidan bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Sud amaliyoti
va sud statistikasinining tizimli tahlilini amalga oshiradi”[5].
Bu vazifa orqali Oliy sud sudlar va boshqa davlat hokimiyati organlari
tomonidan muayyan qonunlarning qo’llanishida faol ta’sir eta olish imkoniyatiga
ega bo’ladi. Oliy sud Plenumining sharhlari esa sudlar amaliyotiga tayanishi va
hayotiyligi bilan ushbu qonunlarni kelajakda to’g’ri qo’llanishi uchun asos
bo’ladi.
Oliy sudning keng
imkoniyatlari uning parlament hayotiga aralashishiga ham sabab bo’ladi. Chunki,
respublikamizda Oliy sud qonunlar qanday ishlayotgani, ularni qo’llashda qanaqa
qiyinchiliklarga duch kelinayotgani, kamchiliklar haqida yaxshi xabardor
bo’lgan organlardan biridir. Bu ma’lumotlar vositasida u qonunlar qanaqa
muammolarga qaratilishi kerakligi haqidagi xulosalar yordamida qonun
ijodkorligiga ko’maklashadi. Shunday qilib, mana shu imkoniyatlar inobatga
olinib, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 82-moddasida Oliy sudning
qonunchilik tashabbusiga egaligi belgilab qo’yilgan. Bu norma “Sudlar
to’g’risida”gi Qonunning 12-moddasida mustahkamlangan. Unga ko’ra Oliy sud Oliy
Majlisning Qonunchilik palatasida qonunchilik tashabbusiga ega[6].
Qisqasi, Oliy sud respublika sud tizimida o’ziga xos vakolatlarga ega va bu
vakolatlarning doirasi shunchalar kengki, ularni ushbu maqola orqali to’la
yoritib bo’lmaydi.
Endi boshqa mamlakatlarning
Oliy sudlari xususida ham biroz gapirsak. Dastlab AQSH Oliy sudi haqida fikr
yuritamiz. AQSH Konstitutsiyasining 3-moddasi 1- va 2-qismlarida sud hokimiyati
va Oliy sud maqomi haqidagi normalar belgilangan[7].
Ushbu normalarga ko’ra AQSH Oliy sudi va quyi instansiya sudlari sud
hokimiyatini amalga oshiradilar. Ularni AQSH Kongressi ta’sis etishi ham
Konstitutsiyaning 3-moddasi 1-qismida mustahkamlab qo’yilgan. Oliy sud bosh
sudya va sakkizta a’zodan iborat bo’ladi. Ushbu sudyalar Senat tavsiyasi va
roziligi bilan Prezident tomonidan tayinlanadi. Oliy sud faqatgina to’liq
tarkibda majlis o’tkazishi belgilangan. AQSH Oliy sudi faoliyati kongress
qonunchiligi, Oliy sud o’zi tasdiqlagan reglament, ba’zan amaliyot natijasida
shakllangan an’analar bilan tartibga solinadi. Yuqorida aytilgan moddaning
2-qism 2-bandiga ko’ra elchilar, konsullar va boshqa vakolatli vakillarga oid,
shu bilan birga tomonlardan biri shtat bo’lgan ishlarni ko’rish vakolati Oliy
sudga tegishlidir[8].
Qolgan barcha masalalarda Oliy sud apellatsiya instansiyasi sanaladi. Oliy
sudda ish ko’rilishi uchun ikkita talab qo’yiladi: birinchidan, da’vo predmeti
Oliy sud yurisdiksiyasiga tegishli bo’lishi lozim, ya’ni federal
darajadagi ish bo’lmog’i darkor. Ikkinchidan, taraflar o’rtasida haqiqiy
nizo bo’lishi kerak, ya’ni Oliy sud har xil taxminlarga asoslangan
farazlarni ko’rib chiqib o’tirmaydi. Shunisi e’tiborliki, AQSH Oliy sudida
hay’atlar mavjud emas. Bu har bir sudya ishni ko’rib chiqishi lozimligini
bildiradi. Oliy sudning yana bir vakolati borki, bu quyi turuvchi sudlar uchun
sud ishlarini yuritish qoidalarini va ashyoviy dalillarni ko’rib chiqish
tartibini qabul qilishidir. Demak, AQSH Oliy sudi ham O’zbekiston Oliy sudi
kabi quyi instansiyalar uchun majburiy bo’lgan qoidalar chiqarar ekan. Oliy sudning
asosiy funksiyalaridan yana biri – bu Konstitutsiyani buzishda ayblash bilan
bog’liq sud ishlari bo’yicha qarorlar qabul qilishdir[9].
Bu ishlarning ko’pchiligi fuqarolik huquqlari buzilishi bilan bog’liq holatlar
sanalarkan. Xulosa qilganda, AQSH Oliy sudi quyi turuvchi sudlar qarorlari
ustidan shikoyatlarni ko’rib chiqib, chiqargan qarorlari bilan boshqa
barcha federal sudlar va sudlar tomonidan Konstitutsiya va
federal qonunlarni sharhlashda rioya etilishi shart bo’lgan sud
pretsedentlarini o’rnatuvchi eng yuqori sud instansiyasidir.
O’zbekiston Respublikasi Oliy
sudining ahamiyatini anglashda va xorij oliy sudlari bilan taqqoslashda oson
bo’lishi uchun Yaponiya sud tizimini ham qisqacha ko’rib chiqsak. Yaponiya
Konstitutsiyasining 76-moddasida[10] belgilanishicha
butun sud hokimiyati Oliy sud va uning quyi instansiyalariga tegishlidir.
Favqulodda sudlar tuzilishi taqiqlanadi, ma’muriy organlar yakuniy qaror
chiqarish orqali odil sudlovni amalga oshirishlari mumkin emas. Barcha sudlar
mustaqildirlar va faqat qonunga bo’ysunadilar.
Yaponiya Oliy sudining keng
vakolatlari mavjud. Bu vakolatlar sirasiga:
- sud
tizimiga rahbarlik qilish;
- oliy
sud instansiyasi vazifasini bajarish;
- oliy
konstitutsiyaviy nazorat organi vazifasini bajarish;
- quyi
turuvchi barcha sudlar ustidan rahbarlik qilish;
- prokuror
va advokatlarning ish qoidalarini belgilash kabilar kiradi.
Yaponiya Oliy sudi rais va 14
nafar a’zodan iborat. AQSH Oliy sudidan farqli va O’zbekiston Oliy sudiga
o’xshash jihati shundaki, Yaponiya Oliy sudida hay’atlar ham faoliyat yuritadi.
Bunda asosan fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha sud hukm va qarorlari
ustidan qilingan shikoyatlar ko’rib chiqiladi. Shuningdek, Oliy sud to’la
tarkibda qonun hujjatlari yoki ma’muriy hujjatlarning Konstitutsiyaga zidligi
yuzasidan shikoyatlarni ko’rib chiqadi. Shu qatorda u Konstitutsiyani
sharhlash, unga o’zgartirishlar kiritish yoki o’zining avvalgi qarorlarini
o’zgartirish masalalarini ham ko’rib chiqadi. Bu norma Konstitutsiyasining
81-moddasida[11] belgilab qo’yilgan. Yaponiya Oliy sudining
xarakterli jihati shundaki, u AQSH Oliy sudidan farqli ravishda
konstitutsiyaviy nazorat funksiyasini o’zidan quyi turuvchi sudlar bilan
bo’lishgan, ya’ni quyi instansiya sudlari ham hujjatlarning Konstitutsiyaga
muvofiqligini tekshirish vakolatiga ega. Oliy sudning yana bir vakolati shundan
iboratki, u quyi instansiya sudyalarining ro’yxatini Vazirlar Mahkamasiga
taklif etadi. Shu o’rinda Yaponiyada davlat boshqaruvi bosh vazir qo’lida
ekanligini ta’kidlash joiz.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,
O’zbekiston sud-huquq tizimida Oliy sudning ahamiyati katta bo’lib, bu uning
bajarayotgan funksiyalarida, egalik qilayotgan vakolatlarida aks etgan. Zero,
Oliy sudning tushuntirishlar berish vakolati sabab qonunchilikdagi
tushunmovchiliklar bartaraf etiladi. Qonunchilik tashabbusiga egaligi esa
samarali va istiqbolli (perspektiv) qonunlar qabul qilinish uchun zamin
yaratadi. Ushbu essemizda O’zbekiston Oliy sudi bilan bir qatorda AQSH,
Yaponiya Oliy sudlarini ham tahlil qildik. Bu tahlilda yaqqol namoyon bo’lgan
narsa shuki, AQSH va Yaponiyada oliy sudlar konstitutsiyaviy nazorat
funksiyasini ham bajaradilar. O’zbekistonda
bunday emas, chunki O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi ham mavjud.
Yuqoridagi ikki mamlakatning bizning sud tizimimizdan farqi ham
Konstitutsiyaviy sudning yo’qligidadir. Ushbu sudlarning O’zbekiston Oliy sudi
bilan o’xshash jihati esa, ularning quyi instansiyalar uchun majburiy qarorlar
chiqarishida va eng yuqori apellatsiya sudi ekanligidir.
[1] Elektron resurs: [https://www.brainyquote.com/quotes/quotes/h/harrystrum112323.html?src=t_supreme_court]
[2] Rustamboyev M., Tuxtasheva U. Sud va huquqni
muhofaza qiluvchi organlar. Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. T.: “ILM ZIYO”,
2012. -87-bet.
[3] Elektron resurs: [http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=68425&action=showchild&_t=201712316022973]
[4] Rustamboyev M., Tuxtasheva U. Sud va huquqni
muhofaza qiluvchi organlar. Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. T.: “ILM ZIYO”,
2012. -186-bet
[5] “Sudlar to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasining 14.12.2000-y. Qonuni. 13-modda // Elektron resurs: [http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=68425&action=showchild&_t=201712316022973]
[6] “Sudlar to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasining 14.12.2000-y. Qonuni. 12-modda
// Elektron resurs: [http://lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=68425&action=showchild&_t=201712316022973]
[7] Конституции
зарубежных стран: Великобритания, Франция, Германия, Италия, Европейский Союз,
Соединенные Штаты Америки, Япония: учеб. пособие / [сост.
Сб., пер., авт. Введ. И вступ. Ст. В.В. Маклаков].
-8-е издание. –М.: Инфотропик Медиа, 2012. -358с.
[8] Конституции
зарубежных стран: Великобритания, Франция, Германия, Италия, Европейский Союз,
Соединенные Штаты Америки, Япония: учеб. пособие / [сост. Сб., пер., авт. Введ.
И вступ. Ст. В.В. Маклаков]. -8-е издание. –М.: Инфотропик Медиа, 2012. -559с
[9] Rustamboyev
M., Tuxtasheva U. Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar. Oliy o’quv
yurtlari uchun darslik. T.: “ILM ZIYO”, 2012. -574-bet
[10] Конституции
зарубежных стран: Великобритания, Франция, Германия, Италия, Европейский Союз,
Соединенные Штаты Америки, Япония: учеб. пособие / [сост. Сб., пер., авт. Введ.
И вступ. Ст. В.В. Маклаков]. -8-е издание. –М.: Инфотропик Медиа, 2012. -611с
[11] Конституции
зарубежных стран: Великобритания, Франция, Германия, Италия, Европейский Союз,
Соединенные Штаты Америки, Япония: учеб. пособие / [сост. Сб., пер., авт. Введ.
И вступ. Ст. В.В. Маклаков]. -8-е издание. –М.: Инфотропик Медиа, 2012. -612с
No comments:
Post a Comment