Devona va So'fi

Qarorim yo’q ko’ngilda lahzaye, devona Mashrabmen,

Ichibmen tun-u kun may, tolibe mayxona Mashrabmen.

Boborahim Mashrab

“Yana bir toifalar lavandlik (ishyoqmaslik) birla ishlar qilurlar,

otlarin “devona” qo’yub, o’zlarini mastlardek qilurlar.

Shariat birla parvolari bo’lmas. Va yana ayturlarki: “Bizlar oshiqdurmiz,

bizlarga namoz va ro’za darkor emas”. Alarning ulfati Shaytondur.

Bu so’zlarga bovar qilib, andog’ gumrohg’a e’tiqod qilsa, ul Xudoni

dushmanidur. Na uchunkim, ular Xudoni oyatiga munkirdir.

Har kishi oyatga munkir bo’lsa, beshak kofir bo’lur”

So’fi Olloyor

“Maslak ul-mutaqqin” asaridan

Amu va Sirning orasida yastangan bu o’lka o’zining favqulodda daho shaxslariga azaldan boy. Ularni sanash va ta’riflash uchun vaqt kam, qog’oz qisqa. Mana shu buyuklar orasida hozir so’zlaydiganlarimiz – Boborahim Mashrab va So’fi Olloyordir. Ularning o’ziga yarasha hayot va ijod yo’li, maslaklari bor edi.

Mashrab Namanganda bo’zchi oilasida tug’ilgan, qaysi yilda tug’ilgani haqida haligacha aniq bir yilni ko’rsata olishmaydi. 1640-yil deyishadi, boshqa birovlar esa 1653-yilda deb aytadirlar. Yoshligidan uning tabiatida so’fisifatlik, majnunvashlik va qalandarnamolik aks eta boshlagan. O’z shahrida dastlabki ta’limni olgach, 23 yoshida Qashqarga ilm istab boradi. Qashqarda Ofoqxo’ja huzurida yetti yillik xizmat noxushlik bilan tugaydi: Mashrab sevgani uchun qattiq jazolanadi, jismonan majruh qilinadi. Shundan so’ng Mashrabning Toshkent, Xo’jand, Buxoro, Samarqand, Makka-yu Madina va Istanbul sayohati boshlanadi. U o’z zamonasining ko’plab mashhur shaxslari bilan uchrashadi. Unga ixlos qo’yganlar ko’p edi. Shoh Mashrab “elga shoh-u nafsga qul” Balx hokimi Mahmud Qatag’on tomonidan 1711-yilda osib o’ldirishga hukm etilgan. Qabri Ishkonmush degan joydadir.

So’fi Olloyor 1644-yilda Kattaqo’rg’on shahri yaqinidagi Minglar qishlog’ida tavallud topgan. Otasining farzand tarbiyasiga jiddiy qarashi sababli So’fi Olloyor dastlab o’z qishlog’ida o’qidi, 12 yoshida Buxoroga borib madrasalarda ta’lim oldi. So’fi Olloyor katta iste’dodga ega edi. U olti yoshida Qur’oni Karimni o’qib tushiradi. Buxorodagi Jo’ybor madrasasini imtiyozli tugatadi, buning uchun xonning maqtov yorlig’ini oladi hamda 25 yoshida xonlikning bojxona-soliq xizmati to’raligiga tayinlanadi. Ammo…

So’fi Olloyor favqulodda bilim sohibi bo’lganiga qaramay, hukmron tuzum kirdikorlari, jumladan, xalqning ayanch turmushi, tuban amaldorlar nohaqliklari sabab xizmat vazifasidan ketadi, taqvo yo’lini tanlaydi. Ba’zilar bu hodisaga boshqa bir voqeani ham sabab qilib ko’rsatadilar. Abdulazizxon shoirning akasini arzimas qilmishi uchun qatlga hukm qiladi, bundan ta’sirlangan So’fi taqvodorlikka yuz burgan ekan. 12 yillik shayx Habibulloh ta’limidan so’ng uning o’zi ham shayxlik darajasiga ko’tariladi va Panjikent, Urgut, Shahrisabz, Denov, Boysun, Qabadiyon, Qorategin va boshqa yerlarga safar qilib toliblarga shariat va tariqatdan ta’lim beradi. Hayotining oxirgi 11 yilini Katta Vaxshivor qishlog’ida (Oltinsoy tumanida) o’tkazadi. 1721-yilda o’sha yerda vafot etadi. Qabri ham o’sha joyda.

Bu ikki zotning tanlagan yo’liga nazar tashlaydigan bo’lsak, quyidagilarni ko’ramiz. Mashrab ham, So’fi Olloyor ham Ollohning oshiqlari edilar, ikkisi ham valiulloh (karomat sohibi) darajasiga chiqqan. Ammo ikkisi bir maqsadga yetishishda ikki xil usuldan ketgan edi. Boborahim Mashrab naqshbandiya tariqatiga kiradi hamda qalandarlikni tanlaydi. U Mansur Halloj izidan boradi va uningdek o’lishni xohlaydi. Mashrab ijodiga nazar tashlasak, uning lirik qahramoni Imomiddin Nasimiyning lirik qahramoni bilan ma’nan maslakdoshdir:

«Manga sigʻar ikki jahon, man bu jahona sigʻmasam».

Nasimiy

Shariat ham, tariqat ham, haqiqat mendadur mavjud,

Chu sultoni azaldurmanki, arshi a'loga sigʻmamdur.

Mashrab

So’fi Olloyor ijodida Islom ma’rifatini keng xalq orasiga yoyish, tariqatning inson kamoloti bilan bog’liq g’oyalarini keng targ’ib qilish namoyon bo’ladi. Shuningdek, uning lirik qahramoni Olloh oldida tavba qilayotgan va do’zaxdan najot istayotgan holda namoyon bo’ladi.

Xoliqo!

Qoyilman o’z nuqsonima,

Ko’b jafo qildim o’zumni jonima.

Zoti pokingdan inoyat bo’lmasa,

Hech ishonchim yo’q amal qilg’onima.

Xoliqo!

Qildim faoli kundani,

Qilmog’il rasvo mani – sharmandani.

Sen agar rahmat niqobin yopmasang

Aybi ko’b,nuqsoni ko’bdur bandani.

Xoliqo!

To’ktum ibodat tosini,

San tuzarsan bandani kam-ko’sini.

Qullaring bulg’onsa isyon loyig’a

Oqizursan mag’firat daryosini.

Xoliqo!

Qildim gunohi beadad,

Jon berar holatda san bergil madad.

Nafsi shayton ilkidin qutqormasang,

Bo’ldi mushkul holimizg’a, yo ahad!

So’fi Olloyor

Zamonasining bu ikki buyuk shoiri Qabadiyonda uchrashganligi haqidagi rivoyat ma’lumdir. Masalan, Xalq kitoblari turkumiga kiruvchi Qissai Mashrab[1] asarida bu uchrashuv quyidagicha hikoya qilinadi: Shoh Mashrab Qabadiyonga yetib keladi. Bundan xabar topgan So’fi Olloyor uni xushnud holda qarshi oladi. Ikkisining muloqoti jarayonida Shoh Mashrab aytadiki, So’fi Olloyor do’zaxga hushomad qilibdi, Puli sirotga hushomad qilibdi. Shoh Mashrab uni bu ko’prikdan o’tkazib qo’yishi mumkinligini ma’lum qiladi. Shunda So’fi Olloyor deydi: “Ey Mashrab, putingizning orasiga qarang”. Shoh Mashrab qarasa, yetti do’zax og’zi ochilib turibdi. U javob qaytaradi: “Ey so’fim, bu do’zaxlarni ko’rib muncha qo’rqarsiz? O’zini topqondin so’ng ani qo’lidan nima keladur? Himmatni baland tuting!” Shu joyda Shoh Mashrab bir g’azal o’qiydi, o’sha g’azaldan bir parcha keltiramiz:

Yetti do’zax mardi Haqni oldida gulzordur,

Qo’l tutarg’a rahnamo ham, mardi sohib kordur.

Gar qo’lingdin kelsa, hargiz mo’rchani og’ritmagil,

Ham Xudo bandam demas, har kimki dil ozordur.

To tiriksan diydadin har lahza to’kg’il, obi chashm,

Dilda darding bo’lmasa, ming toating bekordur.

Shoh Mashrab g’azallarini o’qib bo’lgach, ikki qo’li orasiga qarashni so’raydi. So’fi Olloyor Mashrabning qo’llari orasiga qarasaki, bir qancha farishta qiyomda, bir qanchasi ruku’da, ba’zilari su’judda, boshqa birlari qu’udda, yana birlari munojotda duo qilib turishibdi. Ustiga ustak, hammasining duodan maqsadi bir. Shunda Shoh Mashrab bu farishtalar Muhammadning (s. a. v.) ummatini jannatga kiritishini Ollohdan tilab turganliklarini aytadi. Shunday farishtalar insonni jannatga kirishini duo qilib turganda, So’fining o’ziga himmatliroq bo’lishi kerakligini uqtiradi. Shoh Mashrab gapini tugatgach Balxga, taqdiri azali tomon ketadi. Mashrab hayoti haqidagi qissalar turlicha nomlarda va talqinlarda tarqalgan bo’lsa-da, bu rivoyat o’sha kitoblarning barchasida deyarli yuqoridagicha, bir xilda bayon qilingan.

Shunday qilib, ulug’ Turkistonning bu ikki farzandining dardi bir edi – Olloh ishqi. Ikkisi Yaratganning jamoliga yetishishga umidvor edilar, biroq ularning yo’li ikki xil edi. Shoh Mashrab Ollohni anglashni o’zini anglashdan boshladi, o’zini qidirib yo’lga chiqdi va inson zotiga muhabbatli bo’lishga chaqirdi. Odamlarni sevishga undadi, hur fikrlilikni targ’ib qildi. So’fi Olloyor esa kishilarni do’zax bilan qo’rqitdi, uning maqsadi ezgu ekanligiga shubha qilmaymiz, ammo insonni “buni qilma, do’zaxga tushasan” degandan ko’ra, “bunday qil, shunda jannat eshiklari ochiqdir” deb uqtirish to’g’riroq bo’lgan bo’lardi, nazarimizda.

---

[1] Qissai Mashrab. To’plab, nashrga tayyorlovchilar: Sayfiddin Raf’iddin, Muhammad Yoqub Salim o’g’li, Sharofxon Jamolxon o’g’li. –T.: “Yozuvchi” nashriyoti, 1992.