Kuni kecha turkiy davlatchilik tarixidagi buyuk siymolardan biri – Amir
Temurning tavallud ayyomi respublikamizda keng nishonlandi. Uning mamlakat
uchun qilgan xizmatlari yodga olindi. Sohibqiron zabt etilgan o’lkalardan
nafaqat moddiy boyliklar va usta-hunarmandlarni, balki ma’naviy jihatdan bebaho
yodgorliklarni ham Mavorounnahrga olib keladi. Bular qatoriga “Mushafi Usmoniy”ni ham kiritmoq joiz!
Xalifa Usmon (r. a.) buyrug’i bilan ko’chirtirilgan olti nusxadan[1]
biri sanalmish ushbu Qur’oni Karimning yurtimizga olib kelinishiga bog’liq taxminlar
bir qanchadir, xususan, shayx Ismoil Mahdum shunday taxminlarning to’qqiztasini
sanaydi[2]. Taxminlardan
biriga yuzlansak, “Manjamul Umron” (Muhammad Amin Xonjiy) asarida Mushaf Basrada bo’lgani va uni Ibn
Battuta ko’rgani, keyinroq esa Amir Temur uni Samarqandga olib ketgani bayon
qilinadi. Xuddi shu fikrni rus olimi Shebunin “Ku’fiy Qur’on” nomli kitobida
ma’qullaydi. XIX arda rus bosqinchilari “Mushafi
Usmoniy”ni Peterburgga olib ketishlari chog’ida samarqandlik ulamolar,
keyinroq Buxoro elchisi Yahyo Xo’ja Buxoriy ham bu kitobning Temurbek
xazinasida bo’lganligi va Basradan olib kelinganligini ta’kidlashgan. Bu
kitobga egalik qilish oson emas edi: “Ҳазрати
Усмон Мусҳафининг қимматбаҳолигини,
нодирлигини ҳамда унга эга бўлиш учун катта салоҳият талаб қилинишини эътиборга
олсак, Мовароуннаҳрга Соҳибқирон Амир Темур юришлари даврида - 1375 йили
Ироқдан олиб келингани тўғрисидаги тахмин ҳақиқатга яқин туюлади”[3]. Tarixchi olim Hamid Ziyoyev esa ushbu taxminlardan
boshqa birini, ya’ni Temurbekning Oltin O’rdani zabt etishi va Saroy Berkadagi
xonlar saroyidan ushbu muqaddas kitobni olib kelganligini asoslab berishga
harakat qiladi[4].
Ba’zi rivoyatlar esa “Mushafi Usmoniy”
Temurbekdan ham ancha avval Movarounnahrga olib kelinganiga ishora qiladi.
Shayx Muhammad qozi Shoshiy[5]
o’zining “Silsilat ul-orifin” asarida quyidagi voqea bayon qilinadi. Abu Bakr
Muhammad bin Ali Qaffol Shoshiy al-Kabir[6]
haj safarlarining biridan qaytishda Bag’dodga kirib o’tadi. O’sha paytda Arab
xalifaligi va Vizantiya imperiyasi o’rtasidagi siyosiy vaziyat inqirozda edi,
imperator Nikofor xalifaga ultimatum yuborgandi: unda arab tilidagi bu xatga
munosib javob yo’llash, aks holda, o’lpon to’lash talabi bitilgandi. Talab
bajarilmasa, urush qilish tahdid qilingan edi. Butun xalifalik ulamo-yu
fozillari yig’ilib bu qasidaga javob yoza olmay turganlarida Qaffol Shoshiy
ularga yordam beradi. Rumliklarning ultimatum bitilgan bu qasidasiga ortig’i
bilan javob yozib, dushmanni mot qiladi. Shayx bu xizmati evaziga xalifalik
xazinasidagi “Mushafi Usmoniy”ni
so’raydi va xalifa istar-istamay Mushafni
shayxga beradi. Shunday qilib, milodiy X asrda muqaddas kitob Shoshda paydo
bo’lgan bo’lsa ehtimol. Bu rivoyatning o’zi ham alohida katta mavzu bo’lib,
shayx Qaffol Shoshiy va uning bu xizmati haqida keyingi maqolalarimda bayon
qilaman.
Endi o’rinli savol tug’iladi: “Mushafi
Usmoniy” Temurbekdan asrlar avval Qaffol Shoshiy tomonidan olib kelingan
bo’lsa, u yana qanday qilib Kichik Osiyoga borib qoldi? Izlanishlarning ko’rsatishicha,
Mushaf XIII asr boshigacha
Toshkentda bo’lgan bo’lsa kerak. Yuqorida nomi tilga olingan shayx Muhammad
qozi Shoshiy o’z asarida bu faktni tasdiqlaydi[7].
Unga ko’ra, Mushaf Abu Muso
mahallasida saqlangan va Xorazmshoh Muhammad Shoshni xarob qilgandan so’ng
g’oyib bo’lgan. Tarixiy faktlarga tayansak, 1214-1215-yillarda Xorazmshoh
qoraxitoylar bilan jang qilib, Shosh viloyatini ulardan tortib oladi va
aholisini ko’chirtirib yuboradi[8].
Xo’sh, undan keyin nima bo’lgan bo’lishi mumkin? Mushaf qanday qilib Basraga borib qolgan? Bu o’rinda hali hamon
tarixiy faktlar topilmaganligi uchun quyidagicha farazni o’rtaga tashlay
olamiz, ya’ni Mushaf yashirin tarzda Saljuqiylar tomonga olib ketilgan va
Basrada sultonga berilgan bo’lishi mumkin. Muqaddas kitobning Movarounnahrdan
olib chiqib ketilishiga biroz vaqtdan keyin bostirib kelgan mug’ullar ham
ma’lum darajada sabab bo’lganligi, ehtimol. Xorazmshohning bu muqaddas kitobga
e’tibor qaratgan-qaratmaganligi masalasida biron narsa deyish mushkul, chunki
biror manbada bu haqida gapirilmagan. Shunday qilib, aynan shu kitobni Ibn
Battuta XIII asrning birinchi yarmida Basrada ko’rgan bo’lsa kerak. Oradan bir
yarim asr o’tgach, Buyuk Temur u yerlarni zabt etadi va “Mushafi Usmoniy”ni Movarounnahrga qaytaradi!
Hozirda “Mo’yi Muborak” madrasasi Qur’on muzeyida saqlanayotgan “Usmon Mushafi” xalifa Usmon (r. a.)ning
shaxsan o’zida saqlangan Bosh mushaf
ekanligini shubha ostiga oluvchilar mavjud. Buning o’ziga yarasha obyektiv va
subyektiv sabablari mavjud, ammo bu fikrlarni asossizligini isbot qilib chiqilgan
tadqiqotlar ham bor[9].
2000-yil 28-avgustda YUNESKO tomonidan bu Mushafning
bosh nusxa ekanligini tasdiqlovchi sertifikat berilgan. Shuni ham unutmaslik
kerakki, 2007-yilda Toshkent shahrini “Islom madaniyati poytaxti” deb e’lon qilinishiga
ushbu Mushaf ham katta omil bo’lib
xizmat qilgan.
No comments:
Post a Comment