"Otalar va bolalar": nigilizmning tanazzuli

“The fact is that previously they were simply dunces and now they've suddenly become nihilists.” 

― Ivan Turgenev, Fathers and Sons

Muallif: Ivan Turgenev

Tarjimon: Malik Rahmon

Qahramonlari: Y. Bazarov (nigilist), Arkadiy Kirsanov (Bazarovning shogirdi, do’sti ham), Nikolay va Pavel Kirsanovlar (aka-uka, kambag’allashayotgan va o’zgarishlarga urinayotgan dvoryanlar), Fenichka, Anna va Katya Sergeyevnalar, Vasiliy Ivanovich va Arina Vlasyevna (Bazarovning ota-onasi), Sitnikov (nigilist bo’lishga urinadi), Shukshina (Sitnikovning do’sti, ma’rifatli va ilg’or bo’lishga urinadigan, aslida betayin ayol) va boshqa 2-darajali obrazlar: xizmatkor, malay, oqsoch-u oshpaz, qarindosh va qo’shnilar kabi.

Voqealar joyi: Muallif Rossiyaning birorta gubernasini tanlagan deb aytolmayman, joy nomi “*** gubernasi” deb nomlangan. Bu bilan butun Rossiyadagi ahvol shunday demoqchi, deb xulosa qilish mumkin. Marino, Fedot, Nikolskiy kabi qishloq nomlari keltiriladi, ammo bular juda umumiy tanlangan va o’z-o’zidan to’qima ekanligi ko’rinib turibdi.

Voqealar rivoji xususida batafsil to’xtalib o’tirmayman, roman dramatik lahzalarga boy, fojia ham mavjud.

Asarga shaxsiy munosabatim va taassurotlarim

Roman XIX asr o’rtalaridagi rus hayotining chizgilari bo’lib, ota va bolalar munosabati, hurmat va izzat haqidagi yaxshigina ibratdir! Shu o’rinda, yozuvchi rus jamiyatidagi taraqqiyotga bo’lgan urinishlar natijasi – dekabristlar harakati, so’ng nigilizm kabilarning ketma-ketligiga yuksakdan qarab, ularning ikkisi ham tanazzulga uchraganiga baho beradi. Jumladan, Bazarovning o’lishi nigilizmning “o’limi”dan ham belgi beradi.

Arkadiyning Katya bilan munosabati meni rosa qiziqtirdi, ruhlantirdi.

Nigilizm menga butkul yot ekanligini his qildim. Muhimi, asar ishonchli chiqqan va men uni ma’qul deb topdim.

O’qilgan vaqti va joyi: Toshkent, 2015-yilning 20–30-noyabrlari.

Hamma narsa ham biz o'ylagandek emas!

Bugun mustaqil O'zbekiston deganda nafaqat biz, balki xorijliklar ham o'z yo'liga, o'z taraqqiyot modeliga ega malakatni tasavvur etadi. 1992-yilda e'lon qilingan milliy taraqqiyotning besh tamoyili ikki asr  davomida (1992-2016) ishonchni oqlab kelmoqda. O'zbekistonda "o'ta kambag'allar ham,  o'ta boylar ham bo'lmasligi" mamlakatda ijtimoiy ta'minot yuqori bo'lgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurish g'oyasini asoslaydi. Bu masalada qilinayotgan ishlar kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash, eng kam oylik ish haqini muttasil oshirib borish, aholining kam ta'minlangan qismiga uzluksiz va maqsadli yo'naltirilgan moddiy yordamni tashkil etish va yana hakozolarda ko'rinadi. Davlat doimo aholining o'rta qatlamini ko'paytirish va qo'llashga harakat qilib kelgan. Aynan o'rta qatlam o'ta boy ham, o'ta kambag'al ham bo'lmaydi. Dunyo tajribasida o'rta qatlam tarkibini o'qituvchi, shifokor, huquqshunos, arxitektor va boshqa kasb egalari tashkil qilishi bor gap. Ya'ni, bu o'rta qatlam o'ziga to'q va ancha moliyaviy baquvvat bo'lishi darkor, u hech og'rinmay ikkilamchi iste'mol tovarlariga, avtomobil, sayohat va davolanish kabilarga pul xarjlashi kerak, (pul xarjlash - pul sovurish emas, albatta) shu jumladan, turarjoy(kvartira) olishda ham unchalik qiynalishi joiz emas. Biroq, o'ta kambag'allar ham, o'ta boylar ham bo'lmasligi haqidagi tushuncha real voqe'likdan chiqib ketmoqda. O'qituvchi-yu shifokorlar va hakozolarning ancha qismi (yuqorida ta'kidlaganimiz) o'rta qatlamni o'zlari bilib-bilmay tark etishmoqda. Buni hayotimizdagi kundalik faktlar isbot qilib bermoqda. Quyida meni o'ylantirgan va yuqoridagi fikrlarga sabab bo'lgan postni sizga taqdim etayapman. Marhamat!

“Murad Buildings” уйлари ўртача 1 миллиард сўмдан эканлиги маълум бўлди

 Аввал ҳам биз бу ҳақда озроқ тўхталган эдик. Лекин ўша вақтда янги қурилаётган кўп қаватли уйларнинг ўртача нархини 300 миллион сўм деб ўйлагандик. Билсак биз адашган эканмиз.

Новости из мира высоких технологий на HiTech24.News

  Кундан кун машҳур бўлиб бораётган Murad Buildings уйлари ва уларнинг нархларига қизиқиш фейсбукда пайдо бўлган компанияга тегишли “Амир Темур” уй мажмуаси ҳақидаги реклама ролигидан сўнг янада ортди.

 Шу мақсадда компаниянинг 200-88-22 рақамли телефонига қўнғироқ қилиб, янги мажмуадаги уйларнинг квадрат метри қанчалигини сўрадик.

 Маълум бўлишича, ҳозирда ушбу кўп қаватли уйнинг фақат 4-5 қаватларидаги хонадонлар сотувда қолган. 4-қаватдаги 2 хонали 91,5 квадрат метрли хонадоннинг ҳар бир квадрат метри 12 миллион сўмдан экан. Яъни 12000000х91,5=1 098 000 000 (бир миллиард тўқсон саккиз миллион) сўм экан. 5-қаватдаги 183 ва 236 квадрат метр ҳажмдаги хонадонлар нархи ҳар бир квадрат метри учун 10 миллион сўмдан экан. 183х10000000=1 830 000 000 (бир миллиард саккиз юз ўттиз миллион) сўм, 236х10000000=2 360 000 000 (икки миллиард уч юз олтмиш миллион)сўм экан.

  Бу сонларни дастлаб калкуляторда кўриб оғзим ланг очилиб қолди. Наҳотки шунақа нархда ҳам уй бўладими дея қайта-қайта сонларга қарадим. Йўқ адашмабман. Бир ҳамкасбимга кўрсатсам “ҳа буни сўмдамас долларда ҳисоблаш керак-да ака, шунда нормални чиқади” дея мени тинчлантирган бўлди. Қойил бу даражада ривожланиб кетганмиз деб ўйламагандим. Ёки биз замондан жуда орқада қолиб кетганмиз.

  Хонадонлар кам қолганига қараганда бу уйларни сотиб олиш имкониятига эга ҳамюртларимиз кўп шекилли.

  Билишимча бизда ўртача ойлик иш ҳақи 500 доллар эди. Икки хонали шундай уйни олмоқчи бўлсангиз ойига 10 миллион сўм ойлик олган тақдирингизда 10 йил емай-ичмай пул йиғишингиз керак бўлар экан.

  Нима бўлганда ҳам биз капиталистик жамиятда яшаяпмиз. Бизда ўта бойлар ҳам, ўта камбағаллар ҳам бўлмайди деган гаплар қуруқ сафсатадан бошқа нарса эмаслиги шу бир мисолда кўриниб қолди. 1 миллион сўм ойлик билан 1 миллиардлик уй ўртасида ер билан қуёшчалик масофа бор. 

  Хуллас “Murad Building”чи акаларга омад, чўнтакларига даромад. Бизга ўхшаган ойига 1 миллион сўм ойлик олувчиларга эса бу дунёда бундай уйлар насиб қилишига умид йўқ шекилли яна худо билади. Ойликларимизни ҳам балки уй олиш имкониятига қараб ошириб қолишар.

 Умид Орзиев

Birodar, o'zbek tilini kambag'al deganning tiliga chipqon chiqsin!

Ona tili. Uni har bir odam sevadi, hech bir til kishiga o'z ona tilisidek kuchli ta'sir qila olmaydi. Biz shunday o'ylaymiz. Aslida-chi?!

Qachondir bir tanishim qaysidir masala ustida suhbat ketayotganda o'z fikrlarini o'zbek tilida ifodalashga qiynalishini aytib qolgandi. Emishki, o'zbek tilida biror fikrni keraklicha chiqarib berish uchun yetarli lug'at boyligi yo'q, o'zbek tili yaxshi rivojlanmagan va hakozolar. O'shanda qanday asabiylashganimni tasavvur qilishingiz dushvor. Zero, menga shu gaplarni aytgan odamning o'zi ham o'zbek edi!

Mana bugun ustoz A. Fitratning ushbu maqolasini o'qir ekanman, ona tilimning qanchalar boy va qudratli ekanligini, ildizlari bir necha ming yilliklarga borib taqalishini va u hech qaysi bir chet tilidan o'tsa o'tar-u, ammo qolishmasligini, tilimiz emas, o'zimizning ma'naviyatimiz qashshoq ekanligini chuqur anglayapman, iqror bo'lyapman. 

Buyuk Navoiy o'z paytida turkiyning forsiy va arabiydan ko'ra salohiyatliroq ekanligini asarlarida isbot qilib ketgandi. XX asr boshida til atrofidagi vaziyat yana yomonlashdi. O'shanday sharoitda Fitrat chin millatparvar sifatida bu qarashning noto'g'riligini ilmiy asoslashga katta hissa qo'shgan. Kamina u kishining o'shal xizmatlaridan bir shingil bo'lgan bu maqolasini sizga ham ilindim.

 Фитрат: “Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тилини биласизми?” 

Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми? Туркча. Шоирлик қилмоқчи эмасман, сўзнинг тўғриси шудир. Дунёнинг энг бой тили туркчадир, энг бахтсиз тили ёнаҳўл (яна шу) туркчадир. Бойларнинг бахтсизлиги совет ҳукумати чоғинда бўлғон бир ишдир, бундан бурун бахтли эдилар деганлар тилимизнинг ҳолини билмасдан гапирарлар. Бир тилнинг бойлиги у тилдаги сўзнинг кўплиги (касрати калимот), ундирлик (ундириш) кенглиги (вусъати иштиқоқ), юсуп тугаллиги (мукамаллияти қавоид) билан бўлур. Туркчада сўз кўплиги борми? Арабчиларимизча айтганда, касрати калимот мавжудми? Бу сўз букун эмас, неча юз йил бурун ўрга чиқмиш, дея Навоийнинг китоби туркчанинг бойлигини очибгина билдира олмаса ҳам, туркчада сўз кўплигини яхши биладир. Навоий ёлғиз йиғламоқнинг турларини кўрсататурғон туркча сўзларнинг шунчасини ёзадир: Инграмоқ, синграмоқ, ингичқирмоқ, йиғламоқ, йиғламсинмоқ, ўкирмоқ, сиқтамоқ.

Мана  сизга бир ҳодисанинг етти тури учун отким, ораларинда ингичка айирмалар бордир. Туркчада бу ҳол оз эмас. Арабча нуфуз, мурур, убур; у тўғрисинда туркчамизда ўтмоқ, кечмоқ, ошмоқ, ортонмоқ бор. Арабча қанд, азм, амал, қаршусинда туркча тилак, истов, орхан бор. Арабча зарф ёнинда туркча идиш бор, совут бор. Арабча фанда манфаат ўрнинда туркча тосих бор, унум бор. Арабча қалб ўтрусинда туркча юрак билан кўнгул бор. Арабча садр учун туркча кўкс ва кўкрак бор. Туркча луғат ёзмоқчи бўлғонимда, туркча сўз бойлиги тўғрисида бундан ортиқ ёзолмайман. Сўзни туркчада ундирик кенглиги (яъни вусъати иштиқоқ)га кўчираман. Илм ишининг туркчасидан ундирилган сўзлар шулардир: Бил, билгай, билажак, билгуси, билар, билса, билса-чи, билай, билди, билибдир, билган, била бошлади, била ёзди, била олди, била турди, била берди, билиб, билгач, билгали, билмак, билиш, билув, билмов, билим, билги, билик, билмас, билмаслик.

Мана сизга ёлғиз феъллардан 13 феъл, қўшма феъллардан 6 феъл. Қўшма феъллардан ҳар бирининг буйруғи бўлиши (феълнинг бўлишлилик категорияси), ҳоли, келажаги, шарти, қўзғови бор. 13х6=78 бўлур. Бунларга уфт феъллари (феълнинг замон категорияси), вақт, сабаб феъллари қўшилса, 81 та бўлур. Бунга исм ва сифат ёзилғон 18 қўшилғонда 99 сўз бўлур. Бу 99 тасидаги сўз толлуғи (ўзак маъносида) буйруқдир (яъни бил сўзидир). Демак, туркчада бир томирдан 98 сўз ундиринг эмиш. Эмди юсуп тугаллигига (мукаммалияти қавоидга) боқайлик.

Араб, форс, рус, немис, француз тилларидан қай бирининг сарф (грамматика) китобларини олиб қарасак, кўрамизким, бир сўзни ясамоқ учун бир қанча ёзилғон, ундан сўнг шул қоидадан ташқари қолғон (мустасно) сўзлар деб тўрт-беш сўз кўрсатилган. Турк сўзларинда эса бундай сўз топилмайдур. Юсупсизлик деган ҳоллар туркча сарфда сира йўқдур. Тилимизнинг авжи тўғрисида ҳам бойлиги, тугаллиги билиндими? Эмди сўзни туркчанинг бахтсизликдан қутула олмамишдир. Турк тили дунёнинг энг бахтсиз тилидир. Туркчанинг бахтсизлиги араб босқини билан боғланмишдир. Араблар босдиқлари (босиб олган маъносида) ўлкага ёлғиз ҳукуматларини эмас, динларини, йўсинларинида танитғон, олинғон эдилар. Мусулмонликнинг туби, томири Қуръон билан ҳадисдир. Шунинг учун янги мусулмонлар арабча ўрганишни ўзларига важоб деб билдилар, ўқидилар, ўргандилар, севдилар. Бундан кейин форсча ва туркча арабча бўғувига кириб қолдилар. Форс тилининг ҳоли бутунлай ёмонлашди. Форслар ўз тилларини ташладилар. Ёлғуз китобларини эмас, ўзаро ёзувларини ҳам арабча ёза бошладилар. Лекин бу иш кўп чўзилмади. Форс тили бир силкиниш билан ўзини араб бўғувидан қутқара олди. Форс тилининг бу силкиниши Эрон шоири Фирдавсийнинг арабчаликка қарши қайнаған, қизиғон эронли бир миллатчи эди. Ўттиз йил тиришди, донгли «Шоҳнома» китобини ёзиб чиқарди. «Шоҳнома» ёзиб чиқарувдан Фирдавсийнинг иккита тилаги бор эди: Эрон улусининг арабдан совутиб, эронли туйғусини бермак ва араб тилини Эрондан суриб чиқармоқ. Шунинг учун «Шоҳнома»нинг ҳар бир еринда эронлини мақтаган шоир арабликка келганда:

Заҳир шутур хўрдан сусимор,

Арабро бажойи расидаст кор,

Ки тахти Каянро кўнад орзу,

Туфу, бар ту, чарх кардан туфу! —

деб қийқирмишдир. Бу сўзларнинг туркчаси шудир: Туя сути билан илон эти емакдан бошқа иш билмаган арабнинг иши, шу ерга чиқмишким, Эрон императорининг тахтини истайдилар. О, шу ишга сабаб бўлган фалак, туфу сенга, туфу!

Яна шунинг учундирки, Эронда арабча ҳоким бўлғон бир замонда ёзилғон «Шоҳнома»да арабча сўзлар йўқ даражада оздир. Фирдавсий бу икки тилакни билиб, онглаб, ишга киришганини билдирмакчи ўлиб, ёзадирким:

Бас, ранж бурдам соли си,

Амам зинда кардам ба дини форсий —

демишдир. Туркчаси: Бу ўттиз йил ичида кўп эмкардим (азоб чекмоқ), Эронни форсича ёзганим шу китоб ила тургиздим, демакдир. Форси ишда шундай қилиб ёқасини қутқормиш. Лекин, бизнинг бахтсиз туркчамиз бир Фирдавсий етиштира олмамиш.

Дунёнинг энг бой тили бўлғон туркчамиз ёлғуз арабча қумруқлар (зуғум) билан эмас, форсича тепкилари билан даҳи эзилмишдир. Кўзларимизни тўрт очиб қарайлик, дунёнинг энг буюк ҳакими бўлғон Ибн Сино туркдир. Иккинчи Арасту атолғон Форобий туркдир. Араб тилини мангулик тиргизиб келган Жавҳарий туркдир. Ваҳдати вужуд фалсафасининг имомларидан бўлган Жалолиддин Румий туркдир. Форсий адабиётнинг пайғамбарларидан бўлган Низомий даҳи туркдир. Шу ерда отлари ёзилғон кимсалар ёлғуз турк улусин эмас, бутун дунёнинг улуғ кишилариндан эрурлар. Икки турк улуси бунларнинг асарлариндан оснилонолмай (ажралмоқ) қолмиш, балки ўзларини ҳам яхшигина таниёлмай қолмишдир. Бунлари ўз биликларини туркча ёзсалар эди, букун турк улусининг ҳоли эҳтимолки бошқа турли бўлар эди. Бахтсизлик бунданда ортиқ бўлурмикан?! Турк ўғли турк бўлғон Маҳмуд Ғазнавий Фирдавсийни чақириб, турк эзилишини кўрсатган «Шоҳнома»ни ёздурсун, дея ҳар йўлига бир олтун берсун. Шу бахтсизликдирки, турк ўғли бўлғон усмонли ҳоқонларига ўз туйғуларини форсича шеър билан сўйлатмишдир.

Яна шул бахтсизликдирким: Кафказия туркларининг Қаларин тутмиш дея форс тилининг ҳурмати учун саксон ёринда сўзи ўрнида ҳаштот дедирмишдир.

Туркча бахтсиздир. Минг йилдан бери эзила келмишдир. Лекин битмамишдир. Битмас, яшамишдир, яшар. Негаким, бойдир. Туркча яшамишдир. Яшар, лекин ўзини араб, форс тиллариндан қутқара олурми, йўқми? Сўзни бу ерга етиргач, бармоғимни яранинг ўзагина босмиш бўлдим. Бу сурдиғимға икки турли жавоб келари белгиликдир. Ҳа, йўқ. Эмди шу йўқ деганлар билан юришайлик. Бунлар деяларким, туркча араб форс тиллариндан қутулолмас, нечун? Мана далиллари:

а) чунки, араб, форс тиллари бойдир. Бунинг жавобини бердикким, туркча ҳам бойдир. Чунки, букунги турк дунёсининг билимли улуғ ёзувчилари шу йўлга кирмишдир. Бунга жавоб берамизким: Турк дунёсининг улуғ ҳакамлари бўлғон Форобий билан Абу Али ўз асарларини арабча ёзорга қўл қўйган эдилар. Сиз нечун уларнинг изидан чиқдингиз? Сиз Абу Алининг изидан чиққанда, бизда сизнинг изингиздан чиқа олсак керак;

в) чунки, тилимизда кўп нарсанинг оти йўқдир.

Жавобимиз: Бу сўздан тилагингиз нимадир? Шул чоқда тилингиздаги араб, форс сўзларининг туркчаси топилмайдур демоқчи бўлсангиз, сўзингиз янглишдир. Туркчани билмас экансиз. Ўрганинг. Ҳозирги сўзларимиздаги арабча, форсчалардан бир нечаси учун туркча топилмайдир, десангиз тўғридир. Биз ҳам уларни чиқармоқчи эмасмиз. Унларни олурмиз, лекин ўзимизники қилурмиз. Туркчалаштирурмиз. Қоиданинг туркчаси йўқдур. Сарфнингда туркчасин тополмадик Иккисин даҳи олурмиз. Лекин, сиз каби Қавоиди сарфия демасдан, Сарф қоидалари дермиз: чунки, илмий истилоҳларнинг туркчаси йўқдир. Ким деди буни? Шамснинг туркчаси қуёшдир. Кавокибнинг туркчаси юлдузлардир. Меъонорининг туркчаси суюқ ўтдир. Саҳоби маъни – ёруғ булут, ҳандаса – ўлчов хат чизиқ, зовия – бурчак, пучмоқдир. Кавоҳи собита – турғувчи юлдуздир. Кавкаби зузаиб – қуйруқли юлдузлардир.

Тузук, бир неча истилоҳларнинг туркчасини бу кунгача тополмағонмиз, уларни сақлармиз. Чунки, туркчамиз қабо (орқада)дир, дўққи (қўпол), адабиёт тили эмасдир.

Сўз бу ерга келдими? Чидамоқ қўлдан келмас. Қаболик, дўққилик кўрсатмоқчи бўлиб деймизки: Сиз улусингизни севмайсиз. Шунинг учун турк улуси ва турк тилининг сиз билан иши йўқдир. Қаршингиздаги кишилар бу сўзни эшитиб ўтирмаслар, қиларини қиларлар. Мен улусимни жонимдан ортиқ севаман дерлар. Бунларнинг мана шу сўзлари кўмуч (ёлғон)дир. Тушунгизда сиз бир хотинни севсангиз, тиришиб, жон чекишиб, куч билан уйига кирибсиз, ёнига суқулгандан кейин, юзига қараб: Мен сизни кўп севаман, сиз кўн чиройлисиз, лекин шу кўзингиз кўп дўққидир, шуни чиқариб ташланг, бурнингиз ёмон ис берадир, шуни кесиб отинг, десангиз севгилингиз бўлғон хотин икки-уч таёқ уриб сизни қувмасми? Албатта, қувар. Турк тилини севамиз, лекин тили қабодир, мусиқаси тотсиздир, таризи қоронғудир, деганларнинг ҳам бир-икки таёқ еб, қувилмоқлари керакдир, лекин, турк тили бахтсиздир.

«Тилимиз» /«Иштирокиюн» рўзномаси/,

1919 йил 12 июнь, 32-сон.

Toshkent shahar hokimining qarori inson huquqlariga zid(mi)?

O'tgan haftada Toshkent shahar hokimining ajrashayotgan oilalarning ism-shariflari OAVda e'lon qilib borilishi haqidagi bayonoti e'lon qilingandi. Unga ko'ra ajrashayotganlarning nomlari har 15 kunda "Toshkent" telekanali va "Toshkent oqshomi" gazetasida aytib o'tilishi xabar berilgan. Bu xabar ko'plab kishilar tomonidan turlicha qabul qilindi. Kimdir ijobiy, yana kimdir salbiy fikrlar bildiryapti. Agar yuzaki qaraydigan bo'lsak, bu ish inson huquqlarini buzishdek taassurot qoldiradi. Axir, ajrashish masalasi shaxsiy va oilaviy sir-ku!? Aslida-chi? Fikrimizcha, ajrashayotganlarning shaxsiy daxlsizlik huquqini o'ylayapmiz-u tirik yetim bo'lib qolayotgan norasidalar e'tibordan chetda qolayotgandek. Ota-ona mehridan to'la bahra ola olmagan bolalar kelajakda kim bo'ladi? Alamzadalik nimalarga olib bormaydi, deysiz? Inson huquqlaridan bong urayotganlar "tanganing boshqa tomoni" ham borligini ham unutmasalar soz bo'lardi. 

Quyida e'lon qilinayotgan maqolaning bu masala haqida kuyunchaklik bilan yozilgani alohida diqqatga sazovordir.

Biz qayoqqa qarab ketmoqdamiz?

Bugun internetga kirsang bir mavzuning faol muhokamasiga duch kelasan: “Ana, Toshkent shahar hokimi ajrashayotgan oilalarni televideniyeda ko‘rsatarmish. Bu odamlarning huquqini poymol qilishning o‘zginasi!”

Rostdan ham ajrashayotganlarning huquqlari buziladimi?

Xo‘sh, nima uchun bunday bayonot bilan chiqildi? Bekorga, bejizga emasdir…

Avvalambor, bitta raqamni qayd etamiz — oxirgi besh yilda Toshkent shahrida oilaviy ajrimlar soni uch barobarga oshgan! Ayni vaqtda, bir yillik hisob-kitoblarga qaraganda, ajrimlar soni 32,4 foizni tashkil etayotir.

Har yili o‘rtacha 4000 dan 4500 gacha oilada ajrim qayd etilmoqda. O‘tgan to‘qqiz oylikda 3442 ta oila ajrashdi! Bugungi kunda oilaviy ajrim bo‘icha 779 ta ish sudlar hamda FHDYo bo‘limlarida ko‘rib chiqish jarayonida. Ushbu oilalarda 489 nafar voyaga yetmagan farzand bor!

Xo‘sh, biz qayoqqa qarab bormoqdamiz? Agar shu zaylda ketaversa, ajrimlarning foizi oshib borishiga shubha yo‘q. Internetda aqlli boshlar juda ko‘p. Ayniqsa, donolik qilib bunday ajrimlarga yetishmovchilikni bosh sabab qilib fol ochayotganlarga qarata boshqa gap bor:

Ajrimlarning bosh sababi — yetishmovchilik, oilani boqa olmaslik emas! Ularning aksariyati o‘ziga to‘q, boyligi o‘ziga yetarli xonadonlarda yuz berayotir. Hokim buni “To‘qlikka sho‘xlik” deb atadi.

Bu ayni to‘g‘ri baho!

Oilaviy ajrimlarning sabablarini tahlil qilar ekanmiz, ularning ba’zida o‘ta arzimas, aytishga, bahona qilishga tiling bormaydigan vajlar ekaniga duch kelish mumkin.

Emishki, “kelin ovqatni sho‘r pishirarmish”, emishki, “kelinning sepi munosib kelmaganmish”, emishki, “kelinning otasi kuyovga yaxshi yordam bermasmish…”, “olti oyda mashina sovg‘a qilmoqchi bo‘lgan qaynota o‘z va’dasida turmabdi”…

Undan ham oldin: Bir kursdoshim bo‘yi yetgan qiziga kelayotgan sovchilarning berayotgan savollarini sanab berganida hayratdan yoqa ushladim: Qizingizning sepini ko‘raylik.

Qaysi butikdan kiyinasizlar?

Mayli, kelin qilamiz-u, faqat qizingizni biron hashamdor hovlidan chiqarasizlar, chunki bizga domdan kelin tushirish uyat…

Eng ajoyibi, sovchilardan birontasi hoy, qizing qayerda o‘qigan, ovqat qilishga, tikish-bichishga qanday, qo‘lida biror hunari bormi, degan savol bermagan… Hayron qolarlikmi? Ayting, bu ketishda borar manzilim qaysi tarafda?

To‘yga kelamiz: To‘yning bugungi isrofgarchiligi asli nimaga kerak? Ko‘zimiz bilan ko‘ryapmiz — isrof bo‘layotgan noz-ne’matlarni… Shuni isrof qilmay, me’yorida qilsak nima bo‘ladi, axir?

Sabablarning eng ko‘ngilga og‘riq beradigani va eng asosiylaridan biri qaynonalarga borib taqaladi. E’tibor bering: Qaynona — ona!

Shahar hokimining o‘rinbosari Farida Yo‘ldoshevnaning xonasida bir masalani fikrlashib turgandik, qabulxonadan yig‘i-sig‘i ovozi keldi. Eshikni ochsam, to‘ladan kelgan, yoshi qirqlar atrofidagi ayol va yonida aftidan, uning qizi… kotiba qiz Sanobarga bir nimalar deb, baland ovozda gapiryapti. Qo‘lida ro‘molcha, ko‘zlarida nam.

“Keling, keling”, qilib uni ichkariga taklif etdik.

Xullas, bu ayol yetti-sakkiz yil burun ajrashgan, bir o‘g‘il va ikki nafar qizi bor ekan. O‘sha qizlarning ikkinchisi yonida kelgani, u shahardagi kollejlardan birini ikki yil oldin tugatgan, ammo hali pasport ololmayapti. Negaki, u hech qayerda ro‘yxatda turmaydi. Ayolning til-zaboni tetikkina, chamasi uncha-munchaga tan beradiganmas, u sobiq erining hovlisida yasharkan. Qaynonasi ikki kenja qizning ro‘yxatga qo‘yilishiga rozilik bermayapti.

Mana, sarsongarchilikning mohiyati. Darhaqiqat, uy qaynonaning nomida, qonunan uning mulki, unga daxl qilish qonunga xilof. Demak, agar kimdir uning uyiga ro‘yxatga kirsa, uning muayyan huquqini buzadi.

Mayli, bu kelinda ayb bordir, u asosiy sababchi hamdir, bunisiga biron narsa deyishga haqqimiz yo‘q. Ammo norasida ikki qizning huquqi-chi? Uni kim o‘ylaydi?

Murojaat qilib kelgan ayolning so‘zlariga qaraganda, g‘urbatdan bezib ketgan qiz ikki bora o‘z joniga qasd qilib turganida to‘xtatib qolingan.

Ba’zi huquqni pesh qiluvchilar hokimning televideniyeda ko‘rsatish borasidagi fikrlariga darrov “oqilona baho” berishga shoshilishyapti. Ammo noto‘liq oilalarning har birida ikki-uch nafardan voyaga yetmagan farzand borligini kim o‘ylaydi?

Hokim mutasaddilarga qarata bir gapni achitib aytdi: “O‘sha norasidaning o‘rniga o‘z bolangizni qo‘yib ko‘ring!”

Bolaning ro‘yxatga qo‘yilish “huquqi” bir sari. U otasiz oilada hayotdan rozi bo‘lib o‘sadimi? Otasining mehriga to‘ymagan bola qanday to‘laqonli inson bo‘lishi mumkin? U maktabdagi sinfdoshlari orasida ularga teng bo‘lolmay, kamsitilgan, o‘ksitilgan holda ulg‘ayadi. Uning yeyish-ichishi, kiyinishi, tug‘ilgan kunlari, orzu-niyatlari… hammasi poymol bo‘ladi-ku, axir! Ular o‘nlab emas, yuzlab, hatto minglab! Bunday muhitda o‘sgan yigit-qizlar ertaga shu ona shahrimizning kuniga yaraydigan, istiqbolli farzandlari bo‘lishiga kim ishonadi?

Bilsangiz, hozir turli xorij mamlakatlariga chiqib, nom-nishonsiz yurgan, o‘ligi yoki tirigidan xabar yo‘q yigit-qizlarning aksariyati hayotdan norizo bo‘lib voyaga yetganlardir. Bilsangiz, ularning ko‘pchiligiga xursandchilik, baxtli yashayotganlarning hayoti yoqmaydi! Ularning ko‘pchiligi ertaga jamiyat uchun xavf keltirishi mumkin! Xo‘sh, endi ayting, kimning huquqini himoya qilmoq kerak? Kimning huquqi poymol bo‘lyapti?

Kelinini xo‘rlab oyoqosti qilayotgan qaynona televideniyega chiqishga or qiladimi?

Elning oldiga chiqib na dinda, va na dunyoviy hayotda eng qora qilmish bo‘lmish — oilasidan voz kechishga qaror qilgan yigitda or bo‘lishi mumkinmi? Ayniqsa, bolasini o‘z holiga tashlab, ko‘chaga chiqarganlarning vijdoni, uyati bo‘lishiga ishonish qiyin. Gap ota-ona, kelin-kuyovning o‘zida bo‘lsa ham mayli edi…

Imkoniyati bo‘la turib, bolalarini ko‘chaga haydab qo‘ygan, yillab aliment to‘lovlarini to‘lamaydigan yigitning asli yigitlik g‘ururi, sha’ni, burchi qayoqda qoldi?

Ochig‘i, oilalarimizda, ming afsuski, otalarning va yigitlarning qadimdan millatimizga xos bo‘lib kelgan egalik o‘rni yo‘qolib boryapti.

O‘z onasini Qariyalar uyiga oborib qo‘ygan bir nufuzli vazirlikning lavozimli xodimini aynan Farida Yo‘ldoshevna shaxsan vazirga qo‘ng‘iroq qilib “xatosini tuzattirgani”ga guvohman.

Xo‘sh, biz qay tomonni qoralab ketmoqdamiz?

Darhaqiqat:

Toshkent shahar hokimining o‘sha yig‘ilishda aytilgan qarori imzolandi. Joriy yilning 20-oktabrida chiqqan 947-sonli qaror “Toshkent shahrida oila munosabatlarini mustahkamlash va nikohdan ajratish holatlarining oldini olishga qaratilgan keng qamrovli chora-tadbirlarni amalga oshirish, bunda tegishli davlat organlari va jamoat tashkilotlari hamkorligini yanada kuchaytirish to‘g‘risida” deb nomlangan.

Eng avvalo, shahar va tumanlar kesimida tuzilgan ishchi guruhlariga oilaviy ajrimlarning oldini olish borasida chuqur tahlillar olib borib, oila qurayotgan shaxslarning majburiyat va mas’uliyatini oshirish, ajrim qayd etilgan holatda birinchi navbatda voyaga yetmagan farzandlarning uy-joy bilan ta’minlanishi, alimentning to‘liq undirilishiga erishish, undan bo‘yin tovlash holatlariga qarshi amaldagi qonunlarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish yuzasidan takliflar tayyorlash vazifasi yuklatilmoqda.

Imkoniyati bo‘la turib, oilasi, farzandlarini uy-joy bilan ta’minlamagan, oilasini moddiy qiyin ahvolga solib qo‘ygan erkaklar, fohishabozlik bilan shug‘ullanib oilalarning ajrimiga sababchi bo‘layotgan ayollar keng jamoatchilik orasida muhokama qilinadi. Bir oy muddatda uy-joysiz qolgan voyaga yetmagan farzandlar monitoring qilinib, ularning otalari tomonidan ularga boshpana qilib berish masalasida jiddiy ish olib borish masalasi ham ilgari surilmoqda.

Qarorda to‘ydan keyin kelinni bir oy muddatda (agar Toshkent shahrida doimiy ro‘yxatda tursa) kuyov yashaydigan xonadonga (bu xonadon kimning mulki bo‘lishidan qat’iy nazar) ro‘yxatga qo‘yish borasida vazifalar qo‘yilgan. Umuman, bu borada ham kelinlar va voyaga yetmagan farzandlarning huquqlarini ta’minlash bo‘yicha keskin ish olib boriladi.

Ushbu hujjatda har bir tumanda eng ko‘p oilaviy ajrimlar qayd etilgan o‘n bir mahallaning ro‘yxati keltirilmoqda. Bular:

Bektemirda “Mirishkor”;

Mirobodda “Inoqobod”;

Mirzo Ulug‘bekda “Avayxon”;

Olmazorda “Qo‘shtut”;

Sergelida “Ziynat”;

Uchtepada “Qori yog‘di”;

Chilonzorda “Nafosat”;

Shayxontohurda “Yangiobod”;

Yunusobodda “Beg‘ubor”;

Yakkasaroyda “Damariq”;

Yashnobodda “Ahmad Yassaviy”.

Mazkur mahallalarda 2017-yilning 1-yanvariga qadar ishchi guruhlar keng jamoatchilik, mahalla oqsoqollari hamkorligida profilaktika tadbirlarini o‘tkazishadi.

Qarorda erta nikoh, “shar’iy nikoh” bo‘yicha ham qator choralar ko‘rish belgilangan. Bundan buyon to‘yxonalar kelin-kuyovning yoshi, FHDYoga ariza berilgani, o‘rta-maxsus o‘quv yurtida tahsil olayotgani va hokazo ma’lumotlarni talab qiladi. Kasb-hunar kollejlarida o‘qiyotgan qizlarning turmushga chiqishi hollariga barham berish masalasi ham keskin qo‘yilgan.

Ishchi guruhiga kasb-hunar kollejlari, akademik litseylarda aynan qizlarni oilaga tayyorlash yo‘nalishida turli fakultativ mashg‘ulotlar, oila to‘garaklari tashkil etish bo‘yicha mutasaddi tashkilotlar hamkorligida takliflar tayyorlash vazifasi qo‘yilgan.

Nikoh to‘ylarini ortiqcha chiqimlarsiz, isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymasdan o‘tkazish bo‘yicha ham tegishli talablar ilgari surilmoqda.

Eng muhim jihatlardan biri, tahlillar va xulosalardan kelib chiqib, namunaviy nikoh shartnomasining loyihasini ishlab chiqish va qonunlarda uni majburiy ravishda tuzish bo‘yicha normalarni nazarda tutuvchi yangiliklar kiritish yuzasidan takliflar tayyorlash masalasi ham kun tartibiga qo‘yilmoqda.

Xulosa o‘rnida shuni alohida qayd etish lozimki, oila o‘zbek xalqining muqaddas sanaydigan qadriyatidir. Uni asrab-avaylash nafaqat bugungi yurt osoyishtaligi, jamiyatdagi ahillik, birlikka xizmat qiladi, balki ertangi avlodlar uchun ham bebaho, beqiyos boylikdir. Shunday ekan, oilaviy ajrimlar davlat hokimiyati organlari hamda jamoatchilikning kun tartibidagi eng birinchi va bosh masalasidir.

Shahar hokimligi ayni mana shu mezon bilan baholagan holda harakat qilmoqda.

PS: Darhaqiqat, bu borada jamoatchilik, aholining, har bir hamyurtimizning jonkuyarlik, chuqur tahlil va asosga suyanuvchi, amaliy taklif va mulohazalarini esa kutib qolamiz.

Husan Ermatov

Toshkent shahar hokimligi

Axborot xizmati rahbari

Tehron rostdan ham qo'rqinchli edi...

 XX asrning birinchi choragi. Dunyoda evrilish-u o’zgarishlar shamoli tinimsiz esmoqda. Ilm-fan tezdan tez taraqqiy etmoqda, san’at va adabiyot yangidan yangi cho’qqilarga chiqmoqda, fuqaro huquqlari doirasi kengaymoqda, qisqasi, dunyo yana-da go’zallashmoqda. Orada bo’lib o’tgan URUSH odamlarni faollashtirib yuborgan. Ayollarga ham saylash huquqi berilgan, erkaklar bilan teng maqomda va hakozolar.

Biroq… Eronda hammasi boshqacha edi. Mustabid tuzum ag’darilgan, mashrutachilar (konstitutsion monarxistlar) hokimiyati qaror topgan. Parlament faoliyat ko’rsatmoqda edi. Bundan xabardor odam Eron taraqqiyot yo’liga kiribdi, derdi. Ammo, u adashgan bo’lardi. Aytganimizdek, u yerda bari boshqacha edi. Ashroflar (zodagonlar) aynigan, sayyid-u eshonlar buzilgan, ayollar xo’rlangan va savodsiz, badaxloqlik, fahsh, johillik tomir otgan edi, shohga esa bularning bari bir pul edi. Parlament saylovlari ham mutlaq antidemokratik ruhda o’tar, aholining aksari bo’lgan dehqonlar zamindorning qistovi bilan u xohlagan nomzodga ovoz berishardi va hakozolar. Eronda ham taraqqiyparvar yoshlar bor, ammo oz edi. Bunday fojia ularni befarq qoldirmagan, ular xalq sifatida o’zgarishni istashdi. Natijada, yangi fikrli eronlik yoshlar paydo bo’ldi. Ulardan biri Mushfiq Kozimiy edi.

Bizning tariximizda M. Behbudiy, A. Avloniy, A. Qodiriy, Cho’lpon, Fitrat kabilar qanchalik o’ringa ega bo’lsa, M. Kozimiy ham jonkuyar, vatanparvar ijodkorligi bilan Eron tarixida shunchalik o’ringa ega. Biz Qodiriyni romanchiligimiz asoschilaridan biri sifatida bilamiz. “O’tkan kunlar” romani sujeti Turkiston o’lkasining XIX asrdagi holidan xabar beradi, unda o’zbek xalqining asl farzandlari bilan bir qatorda “palag’da tuxum”ga o’xshash bolalari ham borligi va ular o’rtasidagi kurash, davr muammolari aks etgan. Cho’lpon esa o’z romanida (“Kecha va kunduz”) XX asr boshlaridagi Turkiston holidan xabar beradi. Ular qanday muammolarni ko’tarib chiqqanini sizga aytib o’tirishim shart emas, albatta. M. Kozimiy ham Eron adabiyotida zamonaviy romanchilik asoschilaridan biri bo’ldi. Agar e’tibor bersak, u ham turkistonlik hamkasblari bilan bir davrda adabiyot olamiga qadam qo’ygan. Uning dastlabki romani “Qo’rqinchli Tehron” bo’lib, uni 1922-yilda yozib tugatgan. Kitobning 1-qismi Tehronda 1921-yilda, 2-qismi Berlinda 1924-yilda nashr etilgan. Asarni o’zbek tiliga G’afur G’ulom va Sotiboldi Yo’ldoshevlar mahorat bilan tarjima qilishgan. M. Kozimiy jurnalistika sohasida ham ishlaydi (“Erani javan” jurnali bosh muharriri, 1926-yil). Bundan keyingi ijodidan “So’ligan gul”, “Qimmatga tushgan rashk” romanlari, publitsistik asarlari, tarjimalari joy olgan. U Eron adabiyotida alohida o’rin tutadi. “Qo’rqinchli Tehron”da Eronning ijtimoiy hayoti, xalqning boshidagi mashaqqatlar, “egilib-bukilib ketgan” adolat, ayollarning ayanch ahvoli aks ettirilgan.

* * *

Sevgi! U doimo kurashishni talab qiladi. Ammo, qo’rqinchli va mutaassib Tehronda sevgi uchun kurashish oson bo’lmaydi. U mislsiz jasorat talab qiladi. Faqatgina jasorat emas, aql ham zarur. Bosh qahramon Farruxda jasurlik bor, aql ham yetarlicha topiladi. Biroq johil va mansabparast, badnafs kimsalar egallab olgan bu mamlakatda sof muhabbat qadr emas, zavol topadi. Bunday mamlakatda ota deputat bo’lish uchun qizini erga beradi, boshqacha aytganda, sotadi. Uning uchun qizi bir uyatsiz va betayin kimsaga turmushga chiqishi – bir tiyin! Unga faqat katta mansablar kerak. U ayollarga manfaat yo’lidagi bir vosita, mansab pillapoyalaridagi narvon deb qaraydi. Kozimiy janoblari bunday kimsalarning xarakterini quyidagi parchada ayon ko’rsatib qo’ygan: “Qizim, inson daraxtni mevasidan bahramand bo’lish uchun ekadi, farzand ham shunga o’xshagan narsa, ya’ni undan biror manfaat ko’rishni istaydi: ... Endi men ham seni erga bermoqchi bo’laman, senga munosib bir er ham topib qo’yganman. Eng oxiri, sening shu to’yingdan foydalanib, deputat bo’lmoqchiman”. Bunaqa insonlarning e’tiqodi faqatgina pul. Ular dunyoni pul ustiga qurilgan deb hisoblashadi. (“Qo’rqinchli Tehron”: roman/M. Kozimiy. –T.: Yangi asr avlodi, 2013, –34-35-betlar.)

Bu mamlakatda yigitlar faqatgina moddiy manfaat uchun uylanishadi. Ular kuni bilan va tuni bilan turfa iflos joylarga oyoq bosganlari yetmagandek, halollik va poklik ustidan kulishadi, masxaralashadi. Ular uchun kimnidir chuv tushirish zo’rlik belgisi va xislat, to’g’rilik esa go’yoki illat. To’g’ri odam ular nazdida landovur, telba yoxud jinoyatchi! Albatta, bu ta’rif barcha eronlik yigitlarga oid emas, biroq aksariyati shunday. Ularning fikr-u yodi kayf-safoda. Misol tariqasida quyidagi parchani keltiramiz: “Qizni olaman, aytganlariday bir o’q bilan uch nishonni birdan uraman, bir tomondan, ehtirosimni shunday go’zal qizning suhbati bilan qondiraman, ikkinchi tomondan, uning davlatini sarflab, boshqa tannozlar bilan aysh-ishrat qilaman, undan keyin otam bechoraga yordam beraman, qashshoqlikdan qutuladi” (“Qo’rqinchli Tehron”: roman/M. Kozimiy. –T.: Yangi asr avlodi, 2013, –45-bet). Bu shahzodaning, Eron shahzodasining fikri! “Tehron”da[1] yana shunday shaxslar borki, ular bilan tanisha turib nafratdan bo’g’riqib ketasiz. Bu zodagonlar or-nomusni bilmaydilar, xotinlarini birovga qo’shishdan uyalmaydilar, ya’ni ular dayusdirlar: “Unday bo’lsa, bilib qo’yishing kerakki, har bir ish uchun avvali jindakkina shunaqa “sovg’a” berilishi lozim. Ish o’rinlagandan keyin ziyofat beriladi. Demak, bu ish, ya’ni mening darajamning ortishi uchun seni u kecha u yerga borib kelishing bir sovg’a qatorida edi. Lekin, ishning hali “ziyofati” bor” (“Qo’rqinchli Tehron”: roman/M. Kozimiy. –T.: Yangi asr avlodi, 2013, –79-bet.). Ayol bechora esa qarshilik ko’rsata olmaydi, chunki unda huquq yo’q! Uning so’zini inobatga olmaydilar, u savodsiz! U inson emas, balki bir matoh kabidir! U xo’rlanadi, haqoratlanadi, toptaladi, ko’chada qoladi, qo’ldan qo’lga o’tishi ham mumkin. Bularning bari mumkin. Nafaqat Tehronda, balki butun Eronda shunday bo’lishi mumkin. Chunki, Eronni ashroflar-u eshonlar, ulamolar johillik to’ri bilan o’rab olganlar, mamlakat qonini zulukdek so’riydilar. Kezi kelganda “ocharchilik yilida kambag’allarga atala tayyorlash uchun ikki qadoq un bergan”ligini aytib maqtanadigan nazari past, makruh narsadan tortinmaydigan hojilarning oshig’i olchi bo’ladi. Shayx degan tabarruk nomga dog’ tushirib, ta’magirlik qilguvchi kimsalar qanchadan qancha edi Tehronda. Ularning boshida esa eshonlar turar, foyda kelishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda hech ikkilanmasdan davlat va dunyoviy ishlarga “burun suqardilar”. Faqatgina Tehron emas, butun  boshli Eron qo’rqinchli va zulmatga burkangan edi. Adib bu manzaralarni ko’z o’ngizda shunday chizib beradiki, vujudingiz nafratdan titrab ketadi.

Mamlakat aholisi sudxo’rlar sirtmog’iga ilingan, xurofotga berilgan, Olloh deb turib sag’anaga sig’ingan edi, yani jaholat domida edilar. Axloqsizlik, buzuqlik, nashavandlik, qimorbozlik butun shaharga yoyilgan, ashroflar bu ishda ilg’or edilar, chunki bu ishlarni qilishga pul kerak bo’lar, pul esa faqat zodagon-u boylarda bor edi. Bu ayniganlar Lut qavmining ishidan ham qaytmasdilar. Tehronning ko’plab ko’chalarida fohishaxonalar, takyaxonalar ochiqdan ochiq faoliyat yuritar, hukumat bunga panja ortidan qarardi. Endi aytingchi, qanday qilib bunday chirkin muhitda sof muhabbatni asrab qolish mumkin?

Asarni o’qir ekansiz, bu qo’rqinchli zulmat ichra ziyoli va oqko’ngil shaxslar ham borligi, ularning bir-birini qo’llashga intilishi, do’stligi sizni ruhlantiradi. Axir, hamma birdek yomon bo’la olmaydi, agar shunday bo’lganda dunyo ag’dar-to’ntar bo’lgan bo’lardi! Sof tuyg’ular bizni yorug’lik tomon boshlaydi, yovuzlikka qarshi kurashga chorlaydi. Gohida bu kurashlarda qurbonliklar beriladi, chidam va sabr-matonat talab qilinadi. Farruxning sevgisini saqlab qolishga urinishi (Mahin bilan qochib ketish, turli choralar qo’llash) behuda bo’ldi, ammo u bu kurashda Ahmadalixon, Javod, Qurbonali singari vijdonli insonlar yordami bilan omon qola oldi, do’stlar orttirdi.  Demak, Eron uchun hamon umid bor!

Asar tafsilotlarini to’liq keltirib o’tirmaymiz, qilgan xulosamiz shuki, muhabbat hayot mazmunidir, u har kimga ham berilmaydi, bir marta qalbga kirgan sevgi hech qachon uni tark etmaydi. Yordan ajralmoq mumkindir, zero, o’lim haqdir, ammo yorning sevgisi qalbda mayoq kabi yonib turaveradi. Asar qahramonlari nojoiz qurilgan tuzumni o’zgartira olmadilar, ammo o’z hayotlarini yaxshi tomonga bura oldilar. Ularning chekkan azoblari uchun qasosi olinmas balki, biroq ular kurashganlari uchun baxtga erishdilar! Maqolamizni bosh qahramonning quyidagi so’zlari bilan tugatishni ma’qul ko’rdik: “Menga kelganda shuni aytish kerakki, agar men o’g’limni tarbiyalay olsam, agar uni o’z zamondoshlariday vatan taqdiriga befarq qarovchi, tanbal bo’lib qolishiga yo’l qo’ymasam – unda qurbim yetganicha o’z burchimni ado etgan bo’laman”.

---

[1] «Qo’rqinchli Tehron” nazarda tutilgan.

Ko'z yoshlar va qon tuproqqa qorishadigan payt

Nahotki insoniyat o‘z kashfi bilan o‘zini o‘zi vayron etadi.  

Javoharla’l Neru

Har kim ona deydi mushfiq yerini, Oh, ne g‘am, onani kulfatda ko‘rish. Mayli, shoir yozsin so‘nggi she’rini, Faqat, bo‘lmasa bas, so‘nggi bu urush!

Abdulla Oripov

 Bugungi dunyo bu kungacha "ko'p"ni ko'rib qo'ydi. Ne-ne quldorlar, shoh-u podshohlar, sultonlar, imperatorlar, "osmon o'g'illari", amirlar, qaysar-u kayzerlar, qirol-u diktatorlarni, ularning gumashtalarini, behisob qullar va mazlum fuqarolarni ko'rdi, porox va tutun hididan to'yib-to'yib hidladi, tuproqlar esa zilol suv  o'rniga achchiq ko'z yoshlari-yu qora qon bilan sug'orildi, yer yuzida obod makonlar o'rniga tutundan qorayib, serraygan devorlar qoldi. Ha, bu ko'hna dunyo yaqin besh ming yillik tarixida bularning barini boshidan o'tkazdi. Bularning bariga insonning izzat-nafsi tufayli kelib chiqqan urushlar sababchi edi.
   Urush, u nima o'zi? O'z nomidan bilinib turibdiki, "urish"dan (harakat nomi) kelib chiqqan jarayon oti. Bu lingvistik talqin edi. Ensiklopedik jihatdan-chi? Yozilishicha, urush - bu ikki yoki undan ko'p mamlakatning yoki bir mamlakat hududidagi bir necha guruhlarning qurolli mojarosi. Urush haqida o'ylab turib, qadimgi turklardan qolgan bir afsona esimga tushdi. Nomi "Mate jasorati" edi, shekilli. Qisqasini aytganda, xoqon Mate qo'shni mamlakat bilan urushmaslik uchun sevimli otidan, keyingi safarda suyukli yoridan kechadi, faqatgina uchinchi so'rovda, ya'ni bir parcha beunum yer so'ralganda xalqini jangga otlantiradi va g'alaba qozonadi. Bu afsonada Vatanning bir qarich yeri har narsadan ustunligiga urg'u berilsa-da, tinchlik ne'matini asrash g'oyasi ham mavjud. Zero, Mate el-yurti osoyishtaligi uchun oti va rafiqasidan kechadi, tinchlikni or-nomusidan ustun  qo'yadi. Demak, o'zbek xalqi butun tarixiy taraqqiyot bosqichlarida tinchlikni ulug' ne'mat sifatida ko'rgan va hozir ham shunday. Biroq, hozir o'zimiz haqimizda emas, balki Yer sharining boshqa nuqtalaridagi xunrezliklar, rasmiy tus berilgan qotilliklar haqida gapirmoqchiman.
   Bugun G'arb davlatlarida migratsiya masalasi katta muammoga aylandi. Millionlab arab va afrika xalqlari ko'hna qit'aga qarab "oqmoqda". Ayni shu masalaga YeIni tarqalib ketishiga xavf solayotgan omillardan biri sifatida qaraladi. Arablar. Ular Yevropadan, ha, aynan o'z Vatanlaridan judo bo'lishlariga qay ma'nodadir sababchi bo'lgan mamlakatlardan boshpana so'rab bormoqda va u yerda esa turlicha qarshilanyaptilar. O'z Vatanlarini, uning behisob boyliklarini "kimlar"gadir tashlab ketmoqdalar. Tarixiy yodgorliklar, ma'naviy meros, madaniyat va qadriyat nimaligini bilmaydigan jangarilar esa xo'jasiz qolgan bu mulkni vayronaga aylantirib ulgurdilar, talon-taroj qilib tashlashdi. Qadimiy Bobil, Finikiya madaniyatlarini ko'rgan, Islom ilm-u fani bilan olamga dong taratgan Yaqin Sharq bugun qalban yovvoyi anglo-sakslar, vandallar-u gallarning avlodlari va manqurtsifatlar etigidan titrayapti, toptalmoqda. Bunga kim aybdor? Toza suv o'rniga ko'z yosh ichayotgan ayollar, yupun bolalar, ko'zlardagi alam va iztirob, bularning bariga kim sababchi? Bunga kimdir javob bera olarmikan?
   Geopolitik nuqtayi nazardan yondashsak, javob oddiydek: ulkan miqdordagi energiya resurslari, o'ta muhim strategik joylashuv, savdo yo'llari kesishganligi va ularga egalik qilish yo hech qursa, ulardan bemalolroq foydalanish istagidagi qudratli "soyadagi" kuchlar. Shu jumladan, o'z manfaatini millat manfaatidan ustun qo'ygan bir to'da xoinlar, odam qonini to'kishni gunoh bilmaydigan, o'zganing tinchini buzishni xush ko'ruvchi, vahshiy bevatanlar. Kamina esa bu masalaga boshqacha dunyoqarash bilan qaraydi. Quyida shu xususida fikr yuritsak.
   Har bir xalq o'z yurtidagi tinchlik va farovonlik uchun, avvalo, o'zi mas'uldir. U o'zgalarning qutqusiga uchmasligi, har bir jarayonga bosiqlik bilan qarashi kerak, shundagina uni xalq deyish mumkin. Qachonki biror muammoni baqir-chaqir va to'palonlar bilan hal etmoqchi bo'lsa, demakki, u xalq emas, oddiy bir olomondir.  Biz yuqorida nomini tilga olgan xalqlar namoyishlarga chiqishlaridan boshlab "soyadagi kuchlar"ning makkorona tuzog'iga ilinishgandi. Qisqasi, shoshishdi, nodonlik qilishdi. Ular "sabr va bardosh Tangridan, shoshqaloqlik esa shaytondandir" degan hadisi sahihni unutishdi. Shaytonvachchalarning nog'orasiga o'ynashdi. Oqibatda esa ular soni millionlarni tashkil etuvchi qochoqlar to'dasiga aylandilar. Shaharlar vayronaga aylandi, iqtisod barbod bo'ldi, bu davlatlar xonadonlaridan fayz qochdi, boshqacha aytsak, uylarning chirog'i o'chdi. Bugun xorij matbuotlari jar solayotgan "qattiq siyosiy rejim", "ishsizlik", "nodemokratizm" kabilar ikkinchi darajali sabablar, xolos. Biz aytmoqchi bo'lgan asosiy fikr shuki, har bir xalq boshiga kelgan kulfatlar uchun, avvalo, o'zi sababchi va mas'uldir.
   Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, urush har qanday vaziyatda ham eng yomon chora bo'lib qoladi. Tinchlik va osoyishtalikni qo'riqlash har bir xalqning o'z burchi. Ko'chaga hech bir xavotirsiz chiqish, o'zi xohlagan yumush bilan bemalol shug'ullanish, bolasini bog'cha-yu maktabga xotirjam jo'natish bugun ba'zi xalqlar uchun armon, orzu bo'lib qolyapti! Biz qanday baxtlimiz-a!?

A challenging world of interpreting

Interpreting is considered an important, necessary profession in the multipolar world and interpreters are belonging to well-off, intelligent class in society. However, there are several challenges that an interpreter will become professional in this sphere: the strain, necessity of intensive concentration, difficulties of taking notes, an unfamiliarity with the topic, interpreting humor, etc. Do you agree?

There is no doubt that an interpreter has a certain amount of mental processing capacity while interpreting. He or she must listen and analysis what she or he has heard. Then short-term memory and speech production strain are demanded from interpreters. If the speaker’s speech is fast, the interpreter will face difficulties. Listening and analyzing capacity should be uncurled well. Herewith, short-term memory comes to help him or her in this case. Clearly, the interpreter cannot be a professional without these features.

Good interpreting demands intensive concentration because he or she must listen everything the spokesperson has spoken and analyzes it in an undefiled way. The interpreter may surprise if his or her consideration is distracted and she or he might lose his or her speech. Therefore, interpreters always work in pairs; take turns interpreting around every 15-20 minutes.

Moreover, the interpreter must know note-taking techniques that support to be easy in interpreting. It insists on learning, working more and more. Taking notes plays a major role in the consecutive interpreting. If the interpreter omits some information, his or her speech may be different from the speaker’s and may not hit the “target”. The possibility of errors also might increase. The feature we are viewing is the best assistant in such cases.

Unfamiliarity with the topic is one of the main challenges. A translator or interpreter who works regularly for a particular organization or client should become familiar with the subject and its jargon. Otherwise, interpreting will not be auspicious. Unexpected phrases are an indefeasible part of interpreter’s job, so, she or he has to be ready for coping with uncertainty. In short, the interpreter always must be on research in his profession. Then s/he will succeed in interpreting sphere.

Humor. It is a way to wake up a somnolent audience or to break the ice in the unsuccessful negotiations. Usually the speaker uses it for setting close rapport with the listeners. The interpreter takes on a responsibility for rendering directly in such cases.  The message is more important than humor assuredly, but the interpreter’s task is to convey the speaker’s speech fully. In turn, the interpreter must be attentive to the aim of humor. Usually, the humor is not incidental to the speaker’s goal and the rendering person should cognize it. Interpreting humor demands having bicultural and bilingual knowledge from the rendering person. Therefore, cultural referents, puns and other humorous devices must be transferred to the interpreter’s list so that the target audience enjoys what is being said. Unmistakably, failure to express humorous messages in the target language is likened to “defeat in a battleground”.

The world has varied from the two-polar to the multi-polar and interpreting languages has taken an important place in the international relations. The demand for proficient interpreters is increasing year after year. The burden of being professional is hard and requires a lot headwork. In other words, an interpreter who wants to be the necessary must get over the difficulties such as the strain, necessity of intensive concentration, difficulties of taking notes, an unfamiliarity with the topic, interpreting humor, etc.