Hamma narsa ham biz o'ylagandek emas!

Bugun mustaqil O'zbekiston deganda nafaqat biz, balki xorijliklar ham o'z yo'liga, o'z taraqqiyot modeliga ega malakatni tasavvur etadi. 1992-yilda e'lon qilingan milliy taraqqiyotning besh tamoyili ikki asr  davomida (1992-2016) ishonchni oqlab kelmoqda. O'zbekistonda "o'ta kambag'allar ham,  o'ta boylar ham bo'lmasligi" mamlakatda ijtimoiy ta'minot yuqori bo'lgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurish g'oyasini asoslaydi. Bu masalada qilinayotgan ishlar kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash, eng kam oylik ish haqini muttasil oshirib borish, aholining kam ta'minlangan qismiga uzluksiz va maqsadli yo'naltirilgan moddiy yordamni tashkil etish va yana hakozolarda ko'rinadi. Davlat doimo aholining o'rta qatlamini ko'paytirish va qo'llashga harakat qilib kelgan. Aynan o'rta qatlam o'ta boy ham, o'ta kambag'al ham bo'lmaydi. Dunyo tajribasida o'rta qatlam tarkibini o'qituvchi, shifokor, huquqshunos, arxitektor va boshqa kasb egalari tashkil qilishi bor gap. Ya'ni, bu o'rta qatlam o'ziga to'q va ancha moliyaviy baquvvat bo'lishi darkor, u hech og'rinmay ikkilamchi iste'mol tovarlariga, avtomobil, sayohat va davolanish kabilarga pul xarjlashi kerak, (pul xarjlash - pul sovurish emas, albatta) shu jumladan, turarjoy(kvartira) olishda ham unchalik qiynalishi joiz emas. Biroq, o'ta kambag'allar ham, o'ta boylar ham bo'lmasligi haqidagi tushuncha real voqe'likdan chiqib ketmoqda. O'qituvchi-yu shifokorlar va hakozolarning ancha qismi (yuqorida ta'kidlaganimiz) o'rta qatlamni o'zlari bilib-bilmay tark etishmoqda. Buni hayotimizdagi kundalik faktlar isbot qilib bermoqda. Quyida meni o'ylantirgan va yuqoridagi fikrlarga sabab bo'lgan postni sizga taqdim etayapman. Marhamat!

“Murad Buildings” уйлари ўртача 1 миллиард сўмдан эканлиги маълум бўлди

 Аввал ҳам биз бу ҳақда озроқ тўхталган эдик. Лекин ўша вақтда янги қурилаётган кўп қаватли уйларнинг ўртача нархини 300 миллион сўм деб ўйлагандик. Билсак биз адашган эканмиз.

Новости из мира высоких технологий на HiTech24.News

  Кундан кун машҳур бўлиб бораётган Murad Buildings уйлари ва уларнинг нархларига қизиқиш фейсбукда пайдо бўлган компанияга тегишли “Амир Темур” уй мажмуаси ҳақидаги реклама ролигидан сўнг янада ортди.

 Шу мақсадда компаниянинг 200-88-22 рақамли телефонига қўнғироқ қилиб, янги мажмуадаги уйларнинг квадрат метри қанчалигини сўрадик.

 Маълум бўлишича, ҳозирда ушбу кўп қаватли уйнинг фақат 4-5 қаватларидаги хонадонлар сотувда қолган. 4-қаватдаги 2 хонали 91,5 квадрат метрли хонадоннинг ҳар бир квадрат метри 12 миллион сўмдан экан. Яъни 12000000х91,5=1 098 000 000 (бир миллиард тўқсон саккиз миллион) сўм экан. 5-қаватдаги 183 ва 236 квадрат метр ҳажмдаги хонадонлар нархи ҳар бир квадрат метри учун 10 миллион сўмдан экан. 183х10000000=1 830 000 000 (бир миллиард саккиз юз ўттиз миллион) сўм, 236х10000000=2 360 000 000 (икки миллиард уч юз олтмиш миллион)сўм экан.

  Бу сонларни дастлаб калкуляторда кўриб оғзим ланг очилиб қолди. Наҳотки шунақа нархда ҳам уй бўладими дея қайта-қайта сонларга қарадим. Йўқ адашмабман. Бир ҳамкасбимга кўрсатсам “ҳа буни сўмдамас долларда ҳисоблаш керак-да ака, шунда нормални чиқади” дея мени тинчлантирган бўлди. Қойил бу даражада ривожланиб кетганмиз деб ўйламагандим. Ёки биз замондан жуда орқада қолиб кетганмиз.

  Хонадонлар кам қолганига қараганда бу уйларни сотиб олиш имкониятига эга ҳамюртларимиз кўп шекилли.

  Билишимча бизда ўртача ойлик иш ҳақи 500 доллар эди. Икки хонали шундай уйни олмоқчи бўлсангиз ойига 10 миллион сўм ойлик олган тақдирингизда 10 йил емай-ичмай пул йиғишингиз керак бўлар экан.

  Нима бўлганда ҳам биз капиталистик жамиятда яшаяпмиз. Бизда ўта бойлар ҳам, ўта камбағаллар ҳам бўлмайди деган гаплар қуруқ сафсатадан бошқа нарса эмаслиги шу бир мисолда кўриниб қолди. 1 миллион сўм ойлик билан 1 миллиардлик уй ўртасида ер билан қуёшчалик масофа бор. 

  Хуллас “Murad Building”чи акаларга омад, чўнтакларига даромад. Бизга ўхшаган ойига 1 миллион сўм ойлик олувчиларга эса бу дунёда бундай уйлар насиб қилишига умид йўқ шекилли яна худо билади. Ойликларимизни ҳам балки уй олиш имкониятига қараб ошириб қолишар.

 Умид Орзиев

Birodar, o'zbek tilini kambag'al deganning tiliga chipqon chiqsin!

Ona tili. Uni har bir odam sevadi, hech bir til kishiga o'z ona tilisidek kuchli ta'sir qila olmaydi. Biz shunday o'ylaymiz. Aslida-chi?!

Qachondir bir tanishim qaysidir masala ustida suhbat ketayotganda o'z fikrlarini o'zbek tilida ifodalashga qiynalishini aytib qolgandi. Emishki, o'zbek tilida biror fikrni keraklicha chiqarib berish uchun yetarli lug'at boyligi yo'q, o'zbek tili yaxshi rivojlanmagan va hakozolar. O'shanda qanday asabiylashganimni tasavvur qilishingiz dushvor. Zero, menga shu gaplarni aytgan odamning o'zi ham o'zbek edi!

Mana bugun ustoz A. Fitratning ushbu maqolasini o'qir ekanman, ona tilimning qanchalar boy va qudratli ekanligini, ildizlari bir necha ming yilliklarga borib taqalishini va u hech qaysi bir chet tilidan o'tsa o'tar-u, ammo qolishmasligini, tilimiz emas, o'zimizning ma'naviyatimiz qashshoq ekanligini chuqur anglayapman, iqror bo'lyapman. 

Buyuk Navoiy o'z paytida turkiyning forsiy va arabiydan ko'ra salohiyatliroq ekanligini asarlarida isbot qilib ketgandi. XX asr boshida til atrofidagi vaziyat yana yomonlashdi. O'shanday sharoitda Fitrat chin millatparvar sifatida bu qarashning noto'g'riligini ilmiy asoslashga katta hissa qo'shgan. Kamina u kishining o'shal xizmatlaridan bir shingil bo'lgan bu maqolasini sizga ham ilindim.

 Фитрат: “Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тилини биласизми?” 

Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир? Биласизми? Туркча. Шоирлик қилмоқчи эмасман, сўзнинг тўғриси шудир. Дунёнинг энг бой тили туркчадир, энг бахтсиз тили ёнаҳўл (яна шу) туркчадир. Бойларнинг бахтсизлиги совет ҳукумати чоғинда бўлғон бир ишдир, бундан бурун бахтли эдилар деганлар тилимизнинг ҳолини билмасдан гапирарлар. Бир тилнинг бойлиги у тилдаги сўзнинг кўплиги (касрати калимот), ундирлик (ундириш) кенглиги (вусъати иштиқоқ), юсуп тугаллиги (мукамаллияти қавоид) билан бўлур. Туркчада сўз кўплиги борми? Арабчиларимизча айтганда, касрати калимот мавжудми? Бу сўз букун эмас, неча юз йил бурун ўрга чиқмиш, дея Навоийнинг китоби туркчанинг бойлигини очибгина билдира олмаса ҳам, туркчада сўз кўплигини яхши биладир. Навоий ёлғиз йиғламоқнинг турларини кўрсататурғон туркча сўзларнинг шунчасини ёзадир: Инграмоқ, синграмоқ, ингичқирмоқ, йиғламоқ, йиғламсинмоқ, ўкирмоқ, сиқтамоқ.

Мана  сизга бир ҳодисанинг етти тури учун отким, ораларинда ингичка айирмалар бордир. Туркчада бу ҳол оз эмас. Арабча нуфуз, мурур, убур; у тўғрисинда туркчамизда ўтмоқ, кечмоқ, ошмоқ, ортонмоқ бор. Арабча қанд, азм, амал, қаршусинда туркча тилак, истов, орхан бор. Арабча зарф ёнинда туркча идиш бор, совут бор. Арабча фанда манфаат ўрнинда туркча тосих бор, унум бор. Арабча қалб ўтрусинда туркча юрак билан кўнгул бор. Арабча садр учун туркча кўкс ва кўкрак бор. Туркча луғат ёзмоқчи бўлғонимда, туркча сўз бойлиги тўғрисида бундан ортиқ ёзолмайман. Сўзни туркчада ундирик кенглиги (яъни вусъати иштиқоқ)га кўчираман. Илм ишининг туркчасидан ундирилган сўзлар шулардир: Бил, билгай, билажак, билгуси, билар, билса, билса-чи, билай, билди, билибдир, билган, била бошлади, била ёзди, била олди, била турди, била берди, билиб, билгач, билгали, билмак, билиш, билув, билмов, билим, билги, билик, билмас, билмаслик.

Мана сизга ёлғиз феъллардан 13 феъл, қўшма феъллардан 6 феъл. Қўшма феъллардан ҳар бирининг буйруғи бўлиши (феълнинг бўлишлилик категорияси), ҳоли, келажаги, шарти, қўзғови бор. 13х6=78 бўлур. Бунларга уфт феъллари (феълнинг замон категорияси), вақт, сабаб феъллари қўшилса, 81 та бўлур. Бунга исм ва сифат ёзилғон 18 қўшилғонда 99 сўз бўлур. Бу 99 тасидаги сўз толлуғи (ўзак маъносида) буйруқдир (яъни бил сўзидир). Демак, туркчада бир томирдан 98 сўз ундиринг эмиш. Эмди юсуп тугаллигига (мукаммалияти қавоидга) боқайлик.

Араб, форс, рус, немис, француз тилларидан қай бирининг сарф (грамматика) китобларини олиб қарасак, кўрамизким, бир сўзни ясамоқ учун бир қанча ёзилғон, ундан сўнг шул қоидадан ташқари қолғон (мустасно) сўзлар деб тўрт-беш сўз кўрсатилган. Турк сўзларинда эса бундай сўз топилмайдур. Юсупсизлик деган ҳоллар туркча сарфда сира йўқдур. Тилимизнинг авжи тўғрисида ҳам бойлиги, тугаллиги билиндими? Эмди сўзни туркчанинг бахтсизликдан қутула олмамишдир. Турк тили дунёнинг энг бахтсиз тилидир. Туркчанинг бахтсизлиги араб босқини билан боғланмишдир. Араблар босдиқлари (босиб олган маъносида) ўлкага ёлғиз ҳукуматларини эмас, динларини, йўсинларинида танитғон, олинғон эдилар. Мусулмонликнинг туби, томири Қуръон билан ҳадисдир. Шунинг учун янги мусулмонлар арабча ўрганишни ўзларига важоб деб билдилар, ўқидилар, ўргандилар, севдилар. Бундан кейин форсча ва туркча арабча бўғувига кириб қолдилар. Форс тилининг ҳоли бутунлай ёмонлашди. Форслар ўз тилларини ташладилар. Ёлғуз китобларини эмас, ўзаро ёзувларини ҳам арабча ёза бошладилар. Лекин бу иш кўп чўзилмади. Форс тили бир силкиниш билан ўзини араб бўғувидан қутқара олди. Форс тилининг бу силкиниши Эрон шоири Фирдавсийнинг арабчаликка қарши қайнаған, қизиғон эронли бир миллатчи эди. Ўттиз йил тиришди, донгли «Шоҳнома» китобини ёзиб чиқарди. «Шоҳнома» ёзиб чиқарувдан Фирдавсийнинг иккита тилаги бор эди: Эрон улусининг арабдан совутиб, эронли туйғусини бермак ва араб тилини Эрондан суриб чиқармоқ. Шунинг учун «Шоҳнома»нинг ҳар бир еринда эронлини мақтаган шоир арабликка келганда:

Заҳир шутур хўрдан сусимор,

Арабро бажойи расидаст кор,

Ки тахти Каянро кўнад орзу,

Туфу, бар ту, чарх кардан туфу! —

деб қийқирмишдир. Бу сўзларнинг туркчаси шудир: Туя сути билан илон эти емакдан бошқа иш билмаган арабнинг иши, шу ерга чиқмишким, Эрон императорининг тахтини истайдилар. О, шу ишга сабаб бўлган фалак, туфу сенга, туфу!

Яна шунинг учундирки, Эронда арабча ҳоким бўлғон бир замонда ёзилғон «Шоҳнома»да арабча сўзлар йўқ даражада оздир. Фирдавсий бу икки тилакни билиб, онглаб, ишга киришганини билдирмакчи ўлиб, ёзадирким:

Бас, ранж бурдам соли си,

Амам зинда кардам ба дини форсий —

демишдир. Туркчаси: Бу ўттиз йил ичида кўп эмкардим (азоб чекмоқ), Эронни форсича ёзганим шу китоб ила тургиздим, демакдир. Форси ишда шундай қилиб ёқасини қутқормиш. Лекин, бизнинг бахтсиз туркчамиз бир Фирдавсий етиштира олмамиш.

Дунёнинг энг бой тили бўлғон туркчамиз ёлғуз арабча қумруқлар (зуғум) билан эмас, форсича тепкилари билан даҳи эзилмишдир. Кўзларимизни тўрт очиб қарайлик, дунёнинг энг буюк ҳакими бўлғон Ибн Сино туркдир. Иккинчи Арасту атолғон Форобий туркдир. Араб тилини мангулик тиргизиб келган Жавҳарий туркдир. Ваҳдати вужуд фалсафасининг имомларидан бўлган Жалолиддин Румий туркдир. Форсий адабиётнинг пайғамбарларидан бўлган Низомий даҳи туркдир. Шу ерда отлари ёзилғон кимсалар ёлғуз турк улусин эмас, бутун дунёнинг улуғ кишилариндан эрурлар. Икки турк улуси бунларнинг асарлариндан оснилонолмай (ажралмоқ) қолмиш, балки ўзларини ҳам яхшигина таниёлмай қолмишдир. Бунлари ўз биликларини туркча ёзсалар эди, букун турк улусининг ҳоли эҳтимолки бошқа турли бўлар эди. Бахтсизлик бунданда ортиқ бўлурмикан?! Турк ўғли турк бўлғон Маҳмуд Ғазнавий Фирдавсийни чақириб, турк эзилишини кўрсатган «Шоҳнома»ни ёздурсун, дея ҳар йўлига бир олтун берсун. Шу бахтсизликдирки, турк ўғли бўлғон усмонли ҳоқонларига ўз туйғуларини форсича шеър билан сўйлатмишдир.

Яна шул бахтсизликдирким: Кафказия туркларининг Қаларин тутмиш дея форс тилининг ҳурмати учун саксон ёринда сўзи ўрнида ҳаштот дедирмишдир.

Туркча бахтсиздир. Минг йилдан бери эзила келмишдир. Лекин битмамишдир. Битмас, яшамишдир, яшар. Негаким, бойдир. Туркча яшамишдир. Яшар, лекин ўзини араб, форс тиллариндан қутқара олурми, йўқми? Сўзни бу ерга етиргач, бармоғимни яранинг ўзагина босмиш бўлдим. Бу сурдиғимға икки турли жавоб келари белгиликдир. Ҳа, йўқ. Эмди шу йўқ деганлар билан юришайлик. Бунлар деяларким, туркча араб форс тиллариндан қутулолмас, нечун? Мана далиллари:

а) чунки, араб, форс тиллари бойдир. Бунинг жавобини бердикким, туркча ҳам бойдир. Чунки, букунги турк дунёсининг билимли улуғ ёзувчилари шу йўлга кирмишдир. Бунга жавоб берамизким: Турк дунёсининг улуғ ҳакамлари бўлғон Форобий билан Абу Али ўз асарларини арабча ёзорга қўл қўйган эдилар. Сиз нечун уларнинг изидан чиқдингиз? Сиз Абу Алининг изидан чиққанда, бизда сизнинг изингиздан чиқа олсак керак;

в) чунки, тилимизда кўп нарсанинг оти йўқдир.

Жавобимиз: Бу сўздан тилагингиз нимадир? Шул чоқда тилингиздаги араб, форс сўзларининг туркчаси топилмайдур демоқчи бўлсангиз, сўзингиз янглишдир. Туркчани билмас экансиз. Ўрганинг. Ҳозирги сўзларимиздаги арабча, форсчалардан бир нечаси учун туркча топилмайдир, десангиз тўғридир. Биз ҳам уларни чиқармоқчи эмасмиз. Унларни олурмиз, лекин ўзимизники қилурмиз. Туркчалаштирурмиз. Қоиданинг туркчаси йўқдур. Сарфнингда туркчасин тополмадик Иккисин даҳи олурмиз. Лекин, сиз каби Қавоиди сарфия демасдан, Сарф қоидалари дермиз: чунки, илмий истилоҳларнинг туркчаси йўқдир. Ким деди буни? Шамснинг туркчаси қуёшдир. Кавокибнинг туркчаси юлдузлардир. Меъонорининг туркчаси суюқ ўтдир. Саҳоби маъни – ёруғ булут, ҳандаса – ўлчов хат чизиқ, зовия – бурчак, пучмоқдир. Кавоҳи собита – турғувчи юлдуздир. Кавкаби зузаиб – қуйруқли юлдузлардир.

Тузук, бир неча истилоҳларнинг туркчасини бу кунгача тополмағонмиз, уларни сақлармиз. Чунки, туркчамиз қабо (орқада)дир, дўққи (қўпол), адабиёт тили эмасдир.

Сўз бу ерга келдими? Чидамоқ қўлдан келмас. Қаболик, дўққилик кўрсатмоқчи бўлиб деймизки: Сиз улусингизни севмайсиз. Шунинг учун турк улуси ва турк тилининг сиз билан иши йўқдир. Қаршингиздаги кишилар бу сўзни эшитиб ўтирмаслар, қиларини қиларлар. Мен улусимни жонимдан ортиқ севаман дерлар. Бунларнинг мана шу сўзлари кўмуч (ёлғон)дир. Тушунгизда сиз бир хотинни севсангиз, тиришиб, жон чекишиб, куч билан уйига кирибсиз, ёнига суқулгандан кейин, юзига қараб: Мен сизни кўп севаман, сиз кўн чиройлисиз, лекин шу кўзингиз кўп дўққидир, шуни чиқариб ташланг, бурнингиз ёмон ис берадир, шуни кесиб отинг, десангиз севгилингиз бўлғон хотин икки-уч таёқ уриб сизни қувмасми? Албатта, қувар. Турк тилини севамиз, лекин тили қабодир, мусиқаси тотсиздир, таризи қоронғудир, деганларнинг ҳам бир-икки таёқ еб, қувилмоқлари керакдир, лекин, турк тили бахтсиздир.

«Тилимиз» /«Иштирокиюн» рўзномаси/,

1919 йил 12 июнь, 32-сон.