Har bir davlat
jahon siyosati miqyosida va ichki ishlari doirasida o‘z faoliyatini ma’lum bir
prinsiplar, qoidalar va tarixiy taraqqiyotdan kelib chiqqan an’analarga tayanib
olib boradi. Xalqning manfaatidan kelib chiqib, amaliy ish olib boruvchi davlat
yuqoridagi qoidalarni o‘ziga bayroq qilib olgan bo‘ladi. Yillar davomida
sharoit o‘zgarsa-da, mafkura tubdan o‘zgarmaydi. Faqatgina toza g‘oyalar bilan
to‘yinishi mumkin. Shu qatorda, turli davlat mafkuralari, umuminsoniy
qadriyatlar jihatidan istisno etganda, bir-birini aslo takrorlamaydi.
Har safar
Konstitutsiyamizning 12-moddasini o‘qiganimda xayolimda bir fikr
takrorlanaveradi: qanday qilib davlat mafkurasiz yashashi mumkin? O‘rni kelgani
uchun ushbu moddani to‘liq keltiraman: “O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot
siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida
rivojlanadi.
Hech qaysi mafkura
davlat mafkurasi sifatida o‘rnatilishi mumkin emas”.
E’tiboringizni
ikkinchi qismga qarating. Demak, biror-bir mafkura davlat mafkurasi bo‘lolmas
ekan, unda davlat qaysi ma’naviy asoslarga tayanib o‘z faoliyatini olib boradi?
Insonni inson qilib ushlab turgan narsa bu uning iymon-e’tiqodidir, davlatni
davlat qilgan narsa esa uning mafkurasidir. Unda O‘zbekiston degan mamlakatda
davlat faoliyati to‘laqonli va izchil davom etishi qanchalar umidli?
Insof bilan
aytish kerakki, yuqoridagi fikrlar Konstitutsiya mualliflarini ham o‘ylantirgan
va ular keyingi davrda o‘z oldilariga xalqning barcha qatlamlarini qamrab
oluvchi, ularning manfaatlarini ifodalovchi milliy mafkura yaratish vazifasini
qo‘yishgan. Davlat mafkurasining hayotiy zarurat ekanligini ham ta’kidlashgan:
“Uning (muallif izohi: mafkuraning)
yana bir vazifasi shundan iboratki, u o‘z ijodkori bo‘lgan ijtimoiy guruh yoki
millatning nurashi yoki inqirozga yuz tutishiga to‘sqinlik qilib, uning
yashovchanligini ta’minlab turadi[1]”.
Mustaqillikning
dastlabki davrida milliy istiqlol mafkurasini yaratish vazifasi butun jamiyat
oldida turardi va hozir ham turibdi. Uni yaratish yo‘lida qator salmoqli ishlar
qilingani barchaga ayon. Milliy istiqlol g‘oyasi fanini bog‘chadan boshlab o‘qitishadi
va bu oliy ta’lim muassasasigacha da’vom etadi. Ba’zi hollarda esa undan keyin
ham o‘rganishga, imtihon topshirishga to‘g‘ri keladi. Biroq…
O‘tgan 27 yil
ichida bu mafkura xalqimizga qanchalik singishdi? Ularning barcha qatlamlari
ongiga to‘liq yetib bordimi, degan haqli savol tug‘iladi. Keling, bir hayotiy
misol keltiray. O‘zim viloyatdanman, u yerda katta yoshli qatlam (asosan, 40-50
yosh) orasida ba’zida sobiq SSSRga bo‘lgan nostalgiyani bir necha bor
uchratganman. Bu toifadagi kishilar u davrlarni eslaganda ko‘zlarida yoshlik
xotiralari yonadi va tamshanib qo‘yishadi. Hatto “kommunizmga erta yetamiz-indin
yetamiz, deb yurib, endi bilsak, kommunizmda yashab qo‘ygan ekanmiz” qabilidagi
gaplarni ham eshitib qolasiz. Boshida bunday holat faqat mening qishlog‘imda,
tumanimda mavjud deb yurardim. Yaqinda bo‘lgan voqea esa bunday emasligini ko‘rsatdi.
Vaziyat taqazosi va qiziqish yuzasidan poytaxt atrofidagi bir tumanga hasharga
borib qoldim. Mutlaqo begona odamlar – kombinat ishchilari. Begona bo‘lsa-da,
samimiy insonlar. Suvchilar bug‘doy sug‘oryapti. Ular ham sodda, samimiy va
dangalchi kishilar. Yoshlari o‘rta yoshdan o‘tgan. Ishchilar va suvchilar bilan davra qilib tamaddi
qilar ekanmiz, ularning gurungiga quloq tutaman. Yodimda qolgani – SSSR paytida
gugurtning arzimas tiyin turishi, magazin mudirlarining sovun va o‘simlik
moyini xaridorning o‘zi o‘lchab olaverishini aytishlari (o‘sha paytlardagi
savdo xodimlari bunday mollarga qo‘l tekkizgisi kelmas ekan), 70 so‘m oylik olingani-yu,
bu pulning ro‘zg‘orga yetgani va hakozolar. “Endi u davrlar qayda…”
Nostalgiya
bormi, demak, bugungi kunimizda nimadir kam. Mafkuramikan? Yana fikr
yuritaylik-chi.
So‘nggi
paytlarda telekanallardagi hind va turk seriallari borasida salbiy fikrlar ko‘paydi.
Jamiyatdagi ko‘pgina axloqiy muammolarning ildizini bu seriallarga bog‘lash
uchrayapti. Seriallarni yaxshi-yomonga bo‘lish niyatim yo‘q, shunchaki, ayni
mavzuga aloqador tomonini aytmoqchiman. Birorta serialni taqiqlash bilan ish
bitmasligi aniq. Eshikni bekitsangiz, teshikdan kiradi. Eng istiqbolli yechim –
bu aholida mafkuraviy immunitetni shakllantirish. Odamlarimiz o‘z saviyalari
tufayli bunday filmlarni ko‘rmay qo‘ysin. (Shu qatorda, ularga tanlov huquqini
ham berish joiz: istagan G‘arb kinosini ko‘rsin, istagan islomiy mazmundagisini
ko‘rsin). Buning uchun millat mafkurasi bo‘lishi kerak-ku? Bu yoqda esa u
konstitutsiyaviy norma bilan taqiqlab qo‘yilgan.
Kimdir shu
joyida xalq mafkurasi va davlat mafkurasi alohidaligi haqidagi e’tirozlarini
bildirishi ham mumkin. E’tirozini davom ettira turib, davlat birorta mafkurani
qurol qilib, faqat uning qoidalarini qo‘llab faoliyat yuritishi taqiqlangan,
desa ham ajab emas. Biroq, qanday qilib xalq mafkurasi bilan hisoblashmay
faoliyat yuritib bo‘ladi? Bu holat davlat va xalq o‘rtasida kattakon jarlik
paydo qilmaydimi? Axir, davlatning asosi xalq bo‘lsa...
Endi atrofga ham
bir nazar tashlasak. Fransiya.
Ozodlik va erkinlik g‘oyalari beshigi deyish xato bo‘lmasa kerak. Amaldagi Beshinchi respublika
Konstitutsiyasining 2-moddasi fransuz milliy mafkurasining umumiy ko‘rinishini
aks ettiradi. Zero, ayni shu modda bilan “Ozodlik, Tenglik, Birodarlik” fransuz
xalqining shiori o‘laroq belgilangan. Ayni paytda “Xalq boshqaruvi, xalq bilan
birgalikda va xalq uchun” tamoyili ham qaror topdi. Fransiya
Konstitutsiyasida mafkura so‘zi biror marta ishlatilmagan, demakki, davlat
mafkurasi ham taqiqlanmagan. Fransuz mafkurasi xususida gap ketganda gollizm
maydonga chiqadi. Biroq bu alohida mavzu.
Yaponiya. Imperatorlik an’analarini qadrlovchi bu davlat
imperator shaxsidan xalqni birlashtiruvchi kuch sifatida foydalanadi. Shuning
uchun ham Konstitutsiyasining dastlabki bobini imperatorga bag‘ishlagan bo‘lsa
ehtimol. Yaponlar Konstitutsiya orqali davlat mafkurasini taqiqlashmagan. U
yerda aynan imperator idealogiyasi ijtimoiy hayotga, ichki va tashqi siyosatga
nisbatan davlatning faoliyatini belgilab beradi.
Rossiya
Federatsiyasi. Ko‘pgina sobiq Sovet
respublikalari qatori u ham davlat mafkurasini taqiqlab qo‘ygan (RF
Konstitutsiyasi 13-modda 2-qismi). MDH miqyosida olib qaraganda, barcha
davlatlarda yangi milliy mafkura yaratish vazifa qilib qo‘yilgan. Rossiya ham
bundan mustasno emas. Rus ziyolilari zimmasiga yangi milliy va federativ
sharoitga mos bo‘lgan mafkura yaratish yuklangan. Bu maqsadda ular muntazam
ravishda konferensiyalar, anjumanlar tashkillashtirib turishibdi. Diqqat qilish
kerak tomoni – bu jarayonda shovinizm unsurlari ham ko‘zga tashlanishi hollari
uchramoqda.
MDH
davlatlaridagi mafkuraviy holatning umumiy jihati shundaki, mustaqillikka
erishilgach, yangi iqtisodiy va siyosiy tizim yaratish vazifasi oldinda
turardi. Bu vaziyatda kommunistik mafkura yo‘q qilindi yoki maksimal darajada
cheklandi. O‘tmishda bo‘lib o‘tgan qatag‘onlar va boshqa ko‘rguliklarning
sababchisi ham davlat tomonidan bir mafkuraning yakkahokimligi o‘rnatilishi bo‘lgani
davlat mafkurasi konstitutsiyaviy darajada taqiqlanishiga olib keldi. To‘qsoninchi
yillarning boshida bu tabiiy hol va tarixiy sharoit taqozosi ham edi. Biroq, o‘tgan
vaqt bu holatning abadiy qolishi mumkin emasligini ko‘rsatmoqda. Masalan,
davlatchilikni mustahkamlash yo‘lidagi islohotlar va uning tuzilmasini yanada
taraqqiy ettirish maqsadida Konstitutsiyamizga o‘zgartirishlar kiritildi.
Demak, bugungi vaziyat unga yana bir tuzatish kiritish lozimligini taqozo
etmoqda, ya’ni 12-moddaning ikkinchi qismini bekor qilish yoki mazmunan butkul o‘zgartirish
hayotiy zaruratga aylanib ulgurdi. Mustaqillik davrida ishlab chiqilgan milliy
mafkurani xalq ruhiga yaqinlashtirish, o‘zbek xalqi xarakterini chizayotganda
uning barcha jihatlarini e’tiborga olish kerak. Faqatgina uning sabrliligini,
mehmondo‘st va qo‘li ochiqligini, mehnatsevarligini ta’rif-u tavsif qilmasdan,
bir zamonlar buyuk millatlar qatorida turganligi va ajdodlarining toza hamda
qaynoq qoni hamon tomirlarida oqayotganini eslatish, to‘g‘ri so‘zlilik,
vijdonlilik va ishbilarmonlik, eng muhimi, jasurlik kabilar bu xalq tabiatining
ajralmas qismi ekanligini yodga solib qo‘yish lozim.
Xulosa qilib
aytganda, bizga milliy mafkura kerak va bu milliy mafkura davlat va xalq
manfaatlarining mushtarakligi, mamlakat yaxlitligi, odamlarimizning asil va
umrboqiy tabiatini ifodalashi, hayotning qiyin pallalarida bizga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsata
olishi kerak.
[1] O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh / A.A. Azizxo‘jayev [va boshq.]; O‘zb.Res.
Adliya vazirligi, Toshkent davlat yuridik in-ti. –Qayta ishlangan va to‘ldirilgan
2-nashr. –Toshkent: O‘zbekiston, 2013. 59-bet.
